Աստվա՜ծ, քո պահած բալեքն ենք, ախպե՛ր,
․․․
Կռվի տարին էր, հաց չունինք ուտինք,
կյանքում մի անգամ մի սխալ արի,
մի քանի մեշոկ ցորեն էլ ցրինք,
դրանից հետո, նստինք, հա նստինք ․․․
Աստվա՜ծ, քո պահած բալեքն ենք, ախպե՛ր,
մինչև ե՞րբ մնանանք սենց անկապ, ախպե՛ր,
․․․
Ես հորս մահից ոչ մի լուր չունեմ,
մի թաս ջուրն ի՞նչ է, մորս չեմ տվել․
Բերդից դուրս եկա հիսուն տարեկան,
ոչ ծնողներ կան, ոչ մի բարեկամ։
Աստվա՜ծ, քո պահած բալեքն ենք, ախպե՛ր,
մինչև ե՞րբ մնանանք սենց անկապ, ախպե՛ր․
…
Արմեն ջան, ե՞րբ եմ Աստծոն տենալու,
Էնքան բան ունեմ, ախր, ասելու․
Որ մեռնեմ, կասեք ոչ մի լաց
Վուրոն Աստծու մոտ մի գործով գնաց․
Աստվա՜ծ, քո պահած բալեքն ենք, ախպե՛ր․․․
Վուրո Ալավրդցի
Աղբյուրը՝ այստեղ
Ինչպես Հ․ Թումանյանի «Անխելք մարդը», այնպես էլ Ա․ Բակունցի «Հիմար մարդը» հեքիաթում, հերոսները բավական հեշտ են գտնում Աստծո մոտ տանող ճանապարհը։ Թումանյանական հեքիաթում ասվում է․
«Այնքան գնաց, մինչև գտավ աստծուն։ Մի բարձր ժայռի տակ, մեջքը ծառին դեմ տված, ալևոր մարդու կերպարանքով նստած էր աստվածը։
― Բարի օր,― ասաց աղքատն ու կանգնեց աստծու առաջին։
― Բարով եկար,― պատասխանեց աստված,― ի՞նչ ես ուզում։»
Համանման՝ Ա․ Բակունցի մոտ․ «Մարդը շարունակում է իր ճանապարհը և վերջապես հասնում է Աստծու մոտ ու պատմում իր դարդը։» Վահրամ Մարտիրոսյանի «Հիմար մարդը» վիպակում այս խնդիրը հասկացվել է և հերոսը դժվար արկածներից հետո է միայն հասնում Աստծո քարանձավը։
«Հայկական ժողովրդական հեքիաթներ» բազմահատորյակի VIII, Լոռու հեքիաթների նվիրված հատորում, գտնում ենք «Աստծուն գանգատ գնացող մարդը» հեքիաթը։ Ահա այն․
ԱՍՏԾՈՒՆ ԳԱՆԳԱՏ ԳՆԱՑՈՂ ՄԱՐԴԸ
Ըլում ա, չի ըլում՝ մի մարդ։ նա ո՛նչ կնիկ ա ունենում, ոնչ ըրեխա, մենակ իր գլուխն ա ըլում։ Հմա էն ղայդի ըլարկոտ ա ըլում, որ պեծն ալրին դնեիր, տեղիցը ժաժ չէր գալ։ Որ տենում ա սովիցր մեռնում ա, մահը բդին լոքել ա, միտք ա անում, որ գնա աստծուն գանգատ, որ նա իրան անբախտ ա ստեղծել, հմի իրան ռազի անե։
Ճամփեննի գնալիս նրան մի Գել ա ռաստ գալիս։
— Բար աջողում, այ ճամբորդ աղբեր,— ասում ա Գելն էս մարդուն,— խեր ըլի, ո՞րդի ես գնում։
— Բարու տեր ըլիս, Գել աղբեր,— ասում ա ճամփորդը,— գնում եմ աստծու կուշտը գանգատ, որ ինձ անբախտ ա ստեղծել։
— Թե դու Աստոծը կսիրես, եբ Աստծու կուշտը հասնուս, աստոծ մուրազդ տա, ինձ էլ միտդ բի, ասա, որ ճամփին մի խեղճ Գել ես տեհել, գլխացավիցը գիդե ոչ, թե ՛ի՞նչ անե, տես սրան ի՞նչ ճար կա։
— Աչքիս վրա, Գե՛լ աղբեր,— ասում ա մարդն ու իր ճամփեն դնում։
Շատ ա գնում, թե քիչ, նրան մի Բղմանչի ա ռաստ գալի։
— Բար աջողում, ա՛յ ճամբորդ,—ասում ա Բղմանչին,— խեր
ըլի, էդ ո՞րդի ես գնում։
— Բարու տեր ըլիս, Բզմանչի աղբեր,— ասում ա ճամբորդը,— գնում եմ աստծու կուշտը գանգատ, որ ինձ անբախտ ա ստեղծել։
— Թե քու աստոծը կսիրես, եբ աստծու կուշտը հասնուս, աստոծ մուրազդ տա, ինձ էլ միտդ րի. ՛ասա, որ ճամփին մի խեղճ Բղմանչի ես տեհել, ասա՛, որ ճանճերն ու կրետնին, հաղողը հասնում ա թե չէ, ուտում են. ես էլ մի քյասիբ մարդ եմ, կարում չեմ յոլա գնալ, սրան ի՞նչ ճար կա։
— Աչքի՛ս վրա։ Բղմանչի աղբեր,— ասում ա մարդն ու իր ճամփեն
գնում։
Շատ ա գնում, թե քիչ, նրան մի Էծ է ռաստ գալի։
— Բար աջողում, ա՛յ ճամփորդ աղբեր,— ասում ա էծը.— խե՛ր ըլի, էդ ո՞րդի ես գնում։
— Բարու տեր ըլիս, Էծ աղբեր,— ասում ա մարդը,— գնում եմ աստծու կուշտը գանգատ, որ ինձ անբախտ ա ստեղծել։
— Թե քու աստոծը կսիրես, եբ աստծու կուշտը հասնուս, աստոծ մուրազդ տա, ինձ էլ միտդ րի. ասա՛, որ ճամփին մի Էծ տեհա.
պոզերն էնղըդար մենձացել են, որ երգնքին դեմ են էլել, էլ կարում չի գլուխը կռացնել ու խոտ րածել։ Սրան ի՞նչ ճար կա: Թե որ կուզես, արի ես չոքեմ, մեջքս ի՛լ ու պոզերովս բձրացի աստծու կուշտը։
էս խոսքն ասում ա էծը, չոքում, մարդը նրա մեջքն ա ըլում, պոզերովը բձրանում, գնում ա՛ստծու կուշտը։ Հնգնում ա աստծու ոտներն՝ ղաչում, պղատում, որ իրան ռազի անի։
Աստոծն ասում ա,— Գնա՛, քու փայ դովլաթը ես ղրկել եմ։
Իծի հմա մի սղոց ա տալիս, որ պոզերը սղոցե։ Բղմանչու հմա ասում ա, որ իրան բաղը բղփորե, խազինա կգդնու։ Գիլի հմա էլ ասում ա, որ ճամ՛փին մի շաշ մարդ կգդնու, նրան վերկոխե ուտե, գլխի ցավը անց կկենա։
էս մարդն աստծուց շնորհակալ ա ըլում, վեր ա ունում սղոցն ու Իծի պոզերովը դվեր գալիս։ Եբ որ գեդնին ա հասնում, սղոցով Իծի պոզերը կտրում ա ու ճամփա ընգնում վազում։
Գալիս ա գալիս, հասնում ա էն Բղմանչուն։ Բղմանչուն ասում ա, որ իր բազը չիմ մի լավ արիմարե, բղփորե՝ խազինա կգդնու։
Բղմանչին ասում ա.— Ա՛յ աղբեր, հբոր էդ ղայդի լավ խաբար բերիր ինձ հմա, արի իրուր հետ փորենք, ինչ որ գդնունք, կիսումը կես անենք՝ կեսը քե, կեսը ինձ։
— Չէ՛, Բղմանչի աղբեր,— ասում ա մարդը,— ես դրա վախտը չանիմ, իմ դովլաթն աստոծ ղրկել ա, ես պետք է վազեմ, որ եդնեն հասնում։
Շատ ղաչում ֊պղատում ա կս Բղմանչին, որ էն մարդը կանգնի, իրան քոմագ անե, դադած փողը կես անեն, հմա մարդը լսում չի, տալիս ա անցկենում։
Գնում ա գնում, Գելն ա ռաստ գալիս։ Գիլին ասում ա, որ ճամփեննի մի շաշ մարդ գնալիս կըլի, նրան վերկոխե, ուտե՝ գըլխացավը անց կկենա։
— Եբոր իմ ցավին դարման բերիր, շատ շնորհակալ եմ, ա՛յ աղբեր, ասում ա Գելը, բաս քո դովլաթն ո՞ւր ա։
— Իմ դովլաթը գնում ա, ես պետք ա եդնեն վազեմ, որ հասնում։
Երբ որ մարդը մի քիչ հեռանում ա, Գելը եդնեն ղի ա տալիս, որ կանգնի։
— Դու ուրշի հմա չրչարվում ես ու պարապ տեղը ճամփեննի վազում, քիանից էլ շաշ մարդ ես ո՞րդի պտիմ ճարել։— էս ասում ա ու վեր կոխում, ուտում մարդուն։
Աստծանե իրեք խնձոր կաթի, մինն՝ ասողին, մինը՝ լսողին, մինն էլ ալամ ըշխարին։
Նախ նկատենք, որ Աստված այնտեղ է, ուր պետք է լիներ՝ երկնքում, ոչ թե ծառի տակ, քարանձավում կամ եսիմ որտեղ, և երկինք ընկնելու հնարքն էլ թվում է համոզիչ։
Մի հնարքն էլ է թվում հաջող․ հերոսը շատ ալարկոտ է, ԲԱՅՑ ՄԻ ՊԱՀ ինչ-որ կոչ է լսում, ինչ-որ ձգտում ու ․․․ գնում է Աստծուն փնտրելու։ Ամենալարկոտ մարդը արթնանում է։
Մյուս էական տարբերությունը այն է, որ հերոսը ո՛չ հիմար է, ո՛չ անխելք, այլ շաշ է։ Բացատրակական բառարանում «շաշ» բառը բացատրվում է իբրև «ծուռ, խենթ, խելառ, հիմար, ցնդած»։ Այսինքն հերոսը խենթ հիմարներից է, ինչպես ասենք Փոքր Մհերը, որ կռիվ էր տալիս հրեշտակների հետ։
Եվ կարծես այս հեքիաթի հերոսը բացահայտ հիմարություններ չի անում, ինչպես Հ․ Թումանյանի հեքիաթում, այլ «պարզապես» վազում է «Աստծո դովլաթի [հարստություն, գանձ, հաջողություն]» հետևից, այ սա է իսկական հիմարությունը։
Բայց «Անխելք մարդը» այս լույսի տակ ևս այլ կերպ է ընթերցվում։ Հերոսին առաջարկում են փոխանակել Աստծո տված «գանձը» նյութական գանձի հետ, կամ ընտանեկան երջանկության, կամ ․․․Հիմար մարդը գերադասում է «երկնքի գանձը»։ Կամ ինչպես ասվում է հայկական առածում․ «Աստված խելքը ընձի է տվել, դովլաթը քեզի»։
Հիքիաթը ունի կոնտեքստ, դա հիմար մարդու հավատն է, այն դրդում է, որ մենք այն հասկանանք քրիստոնեական կոնտեքստում։
Պողոս առաքյալը այցելում է Աթենք և բանավիճում փիլիսոփաների հետ։ Ահա ինչ է նա ասում․ «Որովհետեւ խաչի խօսքը կորածների համար յիմարութիւն է, բայց մեզ փրկուածներիս համար Աստուծոյ զօրութիւն է»(Ա Կորնթ. 1:18)։
Այսինքն՝ ամեն մի քրիստոնյա հավատացյալ հիմար է։ Ինքը Աստված հիմարների աստվածն է․ «27 Այլ այս աշխարհքի յիմարներին Աստուած ընտրեց՝ որ ամաչեցնէ իմաստուններին. Եւ աշխարհքիս տկարներին Աստուած ընտրեց՝ որ ամաչեցնէ զօրաւորներին։ 28 Եւ աշխարհքիս անտոհմներին եւ անարգուածներին Աստուած ընտրեց՝ եւ ոչինչներին, որ մի բան լինողներին ոչնչացնէ։ 29 Որպէսզի ոչ մի մարմին չ’պարծենայ նորա առաջին։»(Ա Կորնթ. 1:27-29): Այս Աստված բացահայտ «ժեխի» կողմն է, ընդեմ էլիտայի։
Եթե համադրենք հեքիաթը և այս առաքելական պատգամը, ապա մենք ստանում ենք Աստծո նոր հասկացում, որ խիստ տարբերվում է ավանդական աստվածաբանության և կղերական իշխանության ստեղծած կերպարից։ Ժամանակակից աստվածաբան Ջոն Կապուտոն այն անվանում է՝ The Folly of God [Caputo, John D. The Folly of God: A Theology of the Unconditional. Salem, OR: Polebridge Press, 2016.]:
Folly , իհարկե նշանակում է նաև հիմար, բայց առաջին հերթին ու նաև խելառ, խենթ, այսինքն՝ ճշգրիտ ընդգրկում է հայերեն «շաշ» բառի ողջ սեմանտիկ դաշտը։ Պարզապես «շաշը» գրական հայերենում ընդունված չէ։ Բայց լավ , համով բառ է ստեղծագործական մարդուն բնութագրելու համար։ Այդ թվում՝ նաև բանաստեղծ, խենթ ու խելառ, «ժեխերի փրկիչ» Հիսուս Քրիստոսի համար։
Դա Սուսաննա Հարությունյանի խեղճ մարդկանց Աստվածն է։ Այդ մասին է իմ հոդվածը Սուսաննա Հարությունյանի գրականության մասին։ Դա այն Աստվածն է, ում աղոթում էր Արմեն Շեկոյանը։ Նրա Հիսուսը Եկեղեցու սարսափազդու Աստծո կերպարը չէ, այլ խաչված բանաստեղծին ուղղված պոետիկ խոսքի սուբյեկտ։
Հինկտակարանային մտածողության մեջ կատարյալ թագավորը՝ Դավիթը նաև կատարյալ բանաստեղծ է, իսկ Հիսուսը իրեն համարում էր Դավիթի սերունդ, ուրեմն նաև ոչ միայն հրեաների արքան էր, այլ նաև՝ և առաջին հերթին համամարդկայինի պոետ։
Քրիստոսին գիտենք իբրև խաչվածի, դա իր անունն է և իրադարձություն, որ գիտենք իբրև խաչելություն, որպես անարդարության դեմ խաչից բարձրացող այլախոհություն և անարդարության դեմ անզիջում բողոք, բայց նաև խաչով տրվող ներման խոսք։ Միայն նա ունի հոգի, ով ներել է։
Արմեն Շեկոյանը հաճախ է բնութագրում իր Հիսուսին իբրև ներող Աստված, իրեն՝ իբրև ներման շնորհը ստացած։ Այդ ներման շնորհիվ, իբրև ներված աններելին, որ նա ընկալում է իբրև շնորհ, իբրև պոետ Աստծու բացությունը առ մյուս՝ «ոչնչությամբ պոետին»։
Քրիստոսը Արմեն Շեկոյանի մոտ չունի գերբնական որակներ, այն կեցության անճառ ամբողջության անիմանալի անունն է, իսկ քրիստոնեությունը իրականության բանաստեղծական, փոխաբերական ներկայացում: Քրիստոնեության ուժն ու ազդեցությունը պայմանավորված են ոչ թե նրա աստվածային ծագմամբ, այլ կյանքի ճշմարտությամբ՝ փրկության հնարավորությամբ:
Հիսուս Քրիստոսը բանաստեղծ է և բանաստեղծներին՝ եղբայր։ Նրա Արքայությունը թագավորություն է առանց բռնության։ Ի հավելումն դրա՝ այն կառուցված է պոետիկ երևակայության միջոցով, որը Նրա թագավորականությունը վերածում է պոեզիայի։ Նրան չի կարելի հասկանալ աստվածաբանության՝ թեո-լոգիայի միջոցով, այլ՝ թեո-պոետիկայի, ինչպես նշում է Ջոն Կապուտոն: [Джон Капуто «Слабый Бог. Теология события»]։
Ընկերս այսպիսի դեպք պատմեց․
Աշոցքի հավատացյալը
Աշոցքում կաթոլիկ եկեղեցին հիմնում են հոսպիտալ: Բերում են հերթական խնամառուին, որին սպասում է վիրահատություն։
Պադրեն մոտենում է հիվանդի մահճակալին․
―Որդյակ, վաղը քեզ սպասում է դժվար վիրահատություն։ Մենք մատուռ ունենք, որտեղ կարող ես աղոթել։ Իսկ Աստծոն հավատո՞ւմ ես ․․․
―Հավատում եմ, Տեր հայր, ոնց չեմ հավատում, մեռնեմ նրա զորությանը։ Բայց որ աստված չկա ․․․
Այն, որ Աստված չկա, Նիցշեի կամ մատերիալիստ փիլիսոփաների դավադրությունը չէ, այլ արտահայտում է մարդկային գոյության նոր պայմանները։ «Աստված չկա», այս գիտակցությամբ է հավատում հավատացյալը։ Մեր գոյության հիմքում «Ոչինչն» է, անդառնալի կորուստ և բացակայություն, դա այն է, ինչ մեզ դարձնում է Աստծուն աղերսող էակ, թեկուզ նրա գոյությանը չենք հավատում։ Աստված չկա, բայց հավատը համառում է մեր հոգու ներսում։
Ինչպես խորաթափանց նկատել է հայ գրող Մհեր Արշակյանը, ճշմարիտ հավատացյալը սկսում է աթեիզմից։ Իհարկե, սա հայտնի միտք է, այն արտահայտել են իրենց ձևով Դիտրիխ Բանհոֆերը, Պաուլ Թիլիխը, Ջոն Կապուտոն և այլ ժամանակակից մտածողները, բայց որ այդպեսին պետք է լինի հայաստանցի հավատացյալը, այլ և նոր միտք է։
Երկու հազար տարի աստվածաբանները փնտրում էին Աստծո գոյության ապացույցները, որ կա Գերագոյ, տրանսցենդենտալ էակ, ամենակարող և ամենագետ և այլն։ Եթե հիշում եք, Վահրամ Մարտիրոսյանի «Հիմար մարդը» վիպակում Աստծուն վերագրվող այս ատրիբուտները հեգնվում են. Աստված անկարող է լուծել Հայկական հարցը և պատկերացում չունի գնացքի մասին։ Հեգնանքով է վերաբերվում Աստծո մետաֆիզիկական պատկերացմանը շարքային գողական Վուրո Ալավերդցին։ «Աստված չկա», դա գիտի նաև Հայաստանի ամենահեռու գյուղի՝ Աշոցքի բնակիչը։
Մենք գիտենք, որ հավատում են ոչ միայն հավատացյալները, այլ նաև անհավատները, բայց, իհարկե, ուրիշ կերպ։ Հիմա մենք՝ և՛ հավատացյալները, և՛ ան-հավատները (կամ՝ այլ կերպ հավատացողները) կարիք ունեն հավատի, և գիտենք, որ ամեն մի հավատացյալի մեջ կա անհավատության հատիկը (և հակառակը):
Հավատը այն է, երբ գիշերը արթնանում ես ու տեսնում Նրա ուրվականը, որը և՛ կա, և՛ չկա, որ այցելում է լցնելու տագնապի դատարկությունը։ Ինչպես պատահեց հեքիաթի ալարկոտ հերոսի հետ։ Կա՛մ կաղոթես, կա՛մ՝ ոչ։ Չէ՝ չէ՛, կամ մյուս անգամ, կամ՝ երբեք։
