Մաս I. Շաշ մարդը
Դժբախտ մարդը գնում է Աստծո մոտ` հարցնելու պատճառը, ստանում է հուսադրող պատասխան, վերադառնում է, և նրան… Գայլը ուտում է։ Այսպիսին է Հովհաննես Թումանյանի «Անխելք մարդը» հեքիաթի սյուժեն կամ ավելի քիչ հայտնի Ակսել Բակունցի «Հիմար մարդը» հեքիաթի բովանդակությունը։ Եթե փորձենք սեղմել հղացքը, կստանանք այսպիսի բանաձև՝ դժբախտ մարդիկ հիմար են, հիմար մարդիկ՝ դժբախտ։
Վահրամ Մարտիրոսյանը «Հիմար մարդը» վիպակում փորձում է մեկնաբանել և հասկանալ այս էկզիստենցիալ աբսուրդը։ Պատկերացրեք թումանյանական հերոսին, որ կարդացել է «Անխելք մարդը» հեքիաթը, բայց համառում է, կրկին պատրաստվում է գնալ Աստծո մոտ, չնայած արդեն գիտի, որ անխելքություն է։ Հեքիաթը բացահայտ ներկա է վիպակում, բայց ինչպես գրված է․ «Համարյա ամբողջությամբ արտագրված, բայց՝ համակարգված տեսքով»: Հեղինակը իհարկե հեգնում է հեքիաթի «համակարգված»՝ ռացիոնալիստական ըմբռնումը․
Բայց ինչպես ասվում է վիպակում․
«- Իմն արդեն երկրորդ անգամն ա:
Մենք աչքներս չռեցինք՝ ջրի ճամփա հո չի՞:»
Հա էլի։ Հերոսը շատ դժվար է այն գտել․
«- Բայց ձեզ հետապնդել են, ինչքան հասկացա:
– Ես շատ հեշտ անցա 16-րդ թաղամասի բարձրահարկերը, «Հայֆիլմը», Աշտարակ չմտած՝ նոր կամրջով աջ դարձա, ու շարունակեցի քայլել՝ ուշադիր, որ ժամանակին թեքվեմ ձախ: Էդ ժամանակ էր, որ ետ նայեցի ու տեսա դարչնագույն շորերով մի պառավի, որը քայլում էր նույն կողմով, ինչ՝ ես»:
Հետապնդողը մահն էր, բայց իմ հարցը այլ է։ Պարզ է, որ ինչքան էլ թափառենք սարերում, կամ նորվեգական տունդրայով Աստծո մոտ տանող ճանապարհը չենք գտնի։ Վահրամ Մարտիրոսյանը նուրբ լուծում է գտել․ նախ հայտնվում ենք հայկական հեքիաթի երևակայական տարածքում, հետո անցնելով այդ ինտերտեքստուալ լաբիրինինթոսով, մի հեքիաթի տարածությունից անցնելով մյուսը, հայյտնվում ենք Աստծո մոտ գնացող մարդու հեքիաթի ներսում։
Եվ տրամաբանական է, որ Աստծո մոտ տանող պորտալը փակ է սովորական մահկանացուի համար, բայց Վ․ Մարտիրոսյանի հերոսը սովորական մարդ չի։
«Էդպես ինքս ինձ էի զննում զարմացած [անմահական ջուրը խմելուց հետո], երբ մեկը ուսիս թփթփացրեց: Շուռ եկա՝ մահն էր: Դեմքը մոտեցրեց ու սկսեց նայել աչքերիս մեջ: Ահը պատել էր ինձ, աչքերս ցած կախեցի…»։
Մահն ինքն իրեն բացականչեց.
«Նալլա՛թ քեզ, չար սատանա: Էս ինչ փորձանք էր: Տես, է՜»:
․․․
«Սա մեռել է: Մեռել է, բայց իմ ցուցակներում չկա»:
«Երևի նոր եմ մեռել»,- ասացի ես:
«Չէ, կլինի մի տասը տարի»:
․․․
«Միգուցե ես մեռել եմ որպես բանաստե՞ղծ, քանի որ բանաստեղծները քիչ են ապրում, բայց որպես արձակագիր ո՞ղջ եմ»:
«Իզուր ես քեզ մխիթարում՝ առաջ էին բանաստեղծները կարճ ապրում, հիմա աչքդ ճամփին պահի, որ մեռնեն»:
«Գուցե ես մեռել եմ որպես սովետական մա՞րդ, բայց հարություն եմ առել որպես անկախ հայաստանցի՞»:
«Որպես սովետական մարդ դու չես մեռել»:
«Ուրեմն, ես որպես մարդ եմ մեռել, բայց որպես քաղաքացի շարունակում եմ գոյություն ունենալ»:
…
Նա [մահը] շրջվեց, որ գնա:
«Սպասի՛ր,- ձայն տվեցի,- ուրիշ ապացույցներ էլ ունեմ, ըստ որոնց կարող եմ մեռած համարվել… թեև ողջ եմ»:
Ակնհայտ է, որ հերոսը ինքն այն աշխարհ տանող պորտալ է, մեռել է, բայց մեռելների ցուցակում չկա։
Աստծո սպասասրահում միայն հերոսը չէ, մի հնդիկ, երկու արաբ, վիպակի հերոսուհին՝ Թագուհի անունով և գործարար Մելոն, ու էլի մի անորոշ խումբ։
Թագուհին ևս ունեցել է հեքիաթային իր ուղին․
«- Իսկ դու՞,- գլխի ընկա, որ պետք է իրենով հետաքրքրվեմ ես,- դու նախօրոք գիտեի՞ր Աստծո տեղը:
– Իհարկե՛: Ես գնացի եկեղեցի, մտա քահանայի մոտ խոստովանության, ասացի, որ մի մեծ խնդրանք ունեմ Աստծուց, բայց ուզում եմ ինքս ասել, որ համոզված լինեմ՝ կկատարի: Նա փորձեց ինձ ետ կանգնեցնել, բայց որ տեսավ միտքս չեմ փոխում, ամեն ինչ մանրամասն բացատրեց: Ճիշտ է, գործը շատ հեշտ գլուխ չեկավ: Ում ինչ հարցնում էի, սխալ-մխալ էին բացատրում, չքմեղանում էին, իբր՝ բանից անտեղյակ են:
Ես Բյուրականի կողմով բարձրացա, նույնիսկ գյուղ մտա: Գյուղի խանութում մի տատի, որը երևի հավաքարարն էր, բայց շատ նման էր ձեր նկարագրած էն ճանապարհի պառավին, մեկ էլ շուռ եկավ ինձ, թե՝ այ աղջիկ, օձն իր պորտով, հավքն իր թևով ոտք չի դրել էստեղ. էս դու մո՞նց կարողացար հասնել:
․․․«Մո՞նց հասար էստեղ, առյուծի սի՞րտ ես կերել, ի՞նչ է»: Տատի՛, ասի ես, անցած տարի ենք էստեղ հանգստացել: … Ես հարցրի, թե ի՞նչ ճանապարհներ են գյուղի հրապարակից դուրս եկողները: Ասաց. «Մինը Թիֆլիս ա էթըմ, մինը հ՛Երևան ա էթըմ, համա էս ճամփեն գեդան-գյալմազի ճամփեն ա»: Ես չհասկացա, թե ինչ է «գեդան-գյալմազը», բայց պարզ էր, որ ինձ դա էր պետք:
– «Գեդան-գյալմազ» թուրքերեն նշանակում է՝ գնացողը ետ չի գա»։
Ոնց հասկանում եք, հերուսուհու ճանապարհն էլ հեշտ չի եղել։ Ու ողբերգական է հնչում՝ «գեդան-գյալմազը»։ Ու հուզիչ է, թե ինչո՞ւ համար է այդ դժվար ճանապարհը կտրել․
«- Ա՜խ, Աստված խնդրանքս կատարեր…- ինձ խոսակցությանը վերադարձրեց աղջկա հոգոցը:- Ես իրեն շատ եմ սիրում…
– Ախր ու՞մ, է՜:
– Մորաքրոջս՝ ում: Չասացի՞ ամենասկզբից:
– Չէ:
– Վա՜յ, կներեք, ինձ թվաց՝ ասել եմ:
– Իսկ ի՞նչ է պատահել
– Շատ վատ հիվանդություն են կասկածում:
– Ի՞նչ տարիքի է,- ավանդական հարցը տվեցի ես:
– Մերոնք բոլորն էլ ջահել են՝ հիսուն չկան: »
Միանգամայն այլ կերպար է Մելոն՝ Մելքոնը․
«[Մելքոն]- Դուք առաջին անգա՞մ եք էստեղ:
․․․
– Իսկ՝ դու՞ք,- հարցրեց Թագուն:
– Իմն արդեն երկրորդ անգամն ա:
Մենք աչքներս չռեցինք՝ ջրի ճամփա հո չի՞:
– …Որ Արագածի գագաթն եմ հելնում, էլի: Ամերիկայից մեր բարեկամն էր էկել, դրան բերինք: ․․․ Չորս գագաթն էլ լավ ման էկանք, բայց ինչքան էս մասով անցել-դարձել ենք, բան չենք տեսել՝ ո՛չ էս քարայրի մուտքը, ո՛չ մարդ-մադաթ:
Նրա խոսվածքը երևանյան չէր, թե որտեղի էր՝ չգուշակեցի:
– Հմի ըստեղ էլ նույնն ա… Մի իմացող ըլներ, թե մտնողներն ինչի՞ դուրս չեն գալիս… կամ էն օղբաթներն ընչի՞ մի քանի հոգով միանգամից մտան արձանների մոտ:
– Կամ ու՛մ հերթը ե՞րբ կհասնի, չէ՞,- շարունակեց աղջիկը:
– Էդ մեկը ես գիտեմ՝ քեզ տեսիլք կգա, վեր կկենաս-կմտնես ներս:
Թվում էր, նա մենակ դա չէ, որ գիտեր:»
Սովորական կարող է թվալ նաև իր «մուրազը»․
«- Ամեն մեկս մեր մուրազի համար ենք էսքան ճամփեն կտրել…- շարունակեց գանգուր մազերովը՝ հարձակողական տոնով, բայց մեկ էլ կտրուկ խոսքը փոխեց.- Դուք էրկուսո՞վ եք էկել, թե՞ ըստեղ ռաստ էկաք իրար:
«Իսկ ինչու՞ չասեմ որ՝ ինչի համար եմ եկել»,- մտածեցի ես, բայց… չստացվեց, փոխարենը՝
– Քեզ՝ ի՞նչ,- ասացի:
․․․
– Իսկ դու ինչի՞ համար ես եկել,- հարցրի ես:
– Ես Աստծուն ոռոգման ջրի համար պըտի խնդրեմ: Փողով կդասավորեի, բայց ընչի՞ ծախս անեի իզուր»։
Ո՞վ գիտի, գուցե շատ միստիկ ոռոգում է։
Թումանյանական հերոսը ևս շատ պարզ է գտնում Աստծուն․
«Այնքան գնաց, մինչև գտավ աստծուն։ Մի բարձր ժայռի տակ, մեջքը ծառին դեմ տված, ալևոր մարդու կերպարանքով նստած էր աստվածը։
― Բարի օր,― ասաց աղքատն ու կանգնեց աստծու առաջին։
― Բարով եկար,― պատասխանեց աստված,― ի՞նչ ես ուզում»։
Համանման՝ Ա․ Բակունցի մոտ․
«Մարդը շարունակում է իր ճանապարհը և վերջապես հասնում է Աստծու մոտ ու պատմում իր դարդը»։
Զարմանալի է․ թվում է, թե Թումանյանի և Բակունցի հեքիաթները համարյա նույնական են, բայց մի դեպքում Աստծո հիմարը աղքատ և դժբախտ է, մյուս դեպքում՝ հարուստ և քմահաճ։
Բանահյուսական տարբերակում հերոսը այդքան հեշտ չի գտնում ճանապարհը, բայց դա այլ հոդվածի նյութ է։
Թե՞ հիմար են բոլոր նրանք, ովքեր գնում են Աստծո մոտ իրենց «մուրազը» հայտնելու։
Բայց ո՞րն է վիպակի հերոսի «մուրազը»։
«Բարով եկար,- պատասխանեց Աստված,- ի՞նչ ես ուզում:
– Եկել եմ երջանկություն խնդրելու,- բառերը արտամղեցի ես:
․․․
– Հիմա՞ր ես, ի՞նչ է:
․․․
– Դուք ինքներդ չե՞ք ասում, որ Աստված ամենուրեք ներկա է: Իրավացի եք… թեև պետք չէ բառացի հասկանալ… Քո խնդրանքը պատանու խնդրանք է, հասուն մարդը պետք է ավելի լուրջ բաների մասին մտածի:»
Եվ իսկապես՝ հիմար է։
Սկսվում է բանավեճ հերոսի և Աստծո միջև ազատության և երջանկության մասին, հոտո մեղքի, հետո քաղաքականության ․․․
«- Այսինքն, դու Աստված ես, որին ես եմ պատկերացնու՞մ… Ըստ իմ պատկերի ու նմանության»:
Այսինքն, այս երկխոսությունը իր էությամբ հերոսի մենախոսությունն է։
Եթե ցանկանանք ընդհանրացնել Վահրամ Մարտիրոսյանի վիպակի գաղափարը, ապա պետք է նկատենք, որ այն բոլորովին էլ աստվածաբանական չէ։ Ակնհայտ է, որ հեղինակին և հերոսին չի հետաքրքրում Աստված իբրև խնդիր, այն ցանկության կառուցվածի մասին հարցադրում է․
«- Ուրիշ բան՝ խնդրիր:
– Հարություն տու՛ր մորս:
– Երբ երեխա էիր, սրտանց աղոթում էիր, որ քո կյանքից կտրելով՝ երկարացնեմ մորդ կյանքը… Այն օրերին, իհարկե, երբ չէիր մտածում, թե ընկեցիկ ես:»
Սա այն ցանկությունն է, որ համառում է, համառելով այն ձևավորում է ցանկության՝ «մուրազի» կառուցվածքը։ Այն, ինչ ունի կառուցվածք, ունի իր անվերապահելի օրենքը․
«Տեր Աստվա՜ծ… Մի՞թե Քո օգնությունն աղերսելու համար կորցրի ամեն ինչ… ամեն ինչ, որ դեռ չէի կորցրել… Զգացի, որ արցունքները թափվում են աչքերիցս… Հետո սկսեցի ձայնով լացել ու գոռալ՝ հիմա՜ր, հիմա՜ր, հիմա՜ր… »։
Թվում է վիպակը սկսվում է, իբրև աստվածաբանական կատակ, բայց ավարտվում ողբերգականորեն։ Մեր գոյության հիմքում «Ոչինչն» է, անդառնալի կորուստ և բացակայություն, դա այն է ինչ մեզ դարձնում է Աստծուն աղերսող էակ, թեկուզ նրա գոյությանը չենք հավատում։ Այն չկա, բայց համառում է մեր հոգու ներսում։
Բայց ․․․սա կարծես դեռ ավարտ չէ։ Հարցադրման շեշտադրումը պետք է փոխել․ իսկ ո՞վ է հիմարների Աստվածը։
