Պաուլ Ցելանը (իսկական անունը՝ Անչել) ծնվել է 1920 թվականին Չեռնովցիում (այժմ՝ Ուկրաինա), որտեղ նա վերապրել է գերմանա-ռումինական օկուպացիան, որի ժամանակ զոհվել են նրա մայրը և հայրը։ Պատերազմից հետո բանաստեղծը տեղափոխվել է Ռումինիա, ապա Ավստրիա և վերջապես Ֆրանսիա։ Փարիզը նրան տվեց եվրոպական համբավ, բայց նաև հոգեկան ծանր խանգարում։ 1970 թվականին նա ինքնասպան եղավ՝ Միրաբո կամրջից նետվելով Սենա։ Հոլոքոստը կդառնա նրա գրականության հիմնական թեման։
Ցելանի պոեզիան ընկալվում է իբրև ծես, սրբազան արարողություն, բայց ոչ կանոնական՝ եկեղեցիական, այլ արխայիկ, ավելի հին, քան կրոնները։ Արարիչը Ցելանի մոտ անըմբռնելի խավար է, որը տարածում է սուրբ սարսափ։ Սա հին հավատքի սարսափն է, որը դեռ ոչ մի բանով չի խաղաղվել։ Գլխավորը հողի և մոխիրի տարերքն է, ինչպես այն ներկա է հինկտակարանային֊հուդայական հավատի մեջ։ Այս սև, ծանր հողի վրա տարածվում է նույնքան դժվար և խեղդող օդը։
Նրա պոեզիան օժտված է էներգիայով, որ ազդում է մեր մաշկի վրա, շրջանցելով տեսողությունը. խոսքը պետք է ճանկռի հոգին։ Այն բայի վրա հիմնված պոեզիա է, այն բայի գործողության միտք է, ոչ թե անունի, որը իրի մասին միտք է, բառը նրա մոտ հոգևոր գործողություն է։ Հատկապես սկզբունքային է, որ նրա պոեզիան եսակենտրոն չէ, «եսը» լռում է, որպեսզի խոսքը տա մյուսին։
Ցելանին հայերեն են թարգմանել Սմբատ Հովհաննիսյանը, Հակոբ Մովսեսը, Սերգեյ Ստեփանյանը, որը նաև մի քանի հետազոտություն ունի նրա մասին։ Բայց ընդհանուր առմամբ նա հիմնականում դեռ անհայտ է մեր գրականության համար։
Պաուլ Ցելանի մոտ ուժեղ է արտահայտված ապոֆատիկ/անճառելիի սկզբունքը, որի լավագույն օրինակն է «Die Niemandsrose», «Վարդը ոչ ոքի» բանաստեղծական շարքից «Սաղմոսը»։
PSALM
Niemand knetet uns wieder aus Erde und Lehm,
niemand bespricht unsern Staub.
Niemand.
Gelobt seist du, Niemand.
Dir zulieb wollen
wir bluhn.
Dir
entgegen.
Ein Nichts
waren wir, sind wir, werden
wir bleiben, bluhend:
die Nichts, – die
Niemandsrose.
Mit
dem Griffel seelenhell,
dem Staubfaden himmelswust,
der Krone rot
vom Purpurwort, das wir sangen
uber, о uber
dem Dorn.
Հայերեն տողացին ըստ Սերգեյ Ստեփանյանի․
Ոչ ոք չի ծեփի մեզ նորից հողից և կավից
Ոչ ոք չի արթնացնի մեր մոխիրը։
Օրհնյալ լինես՝ Ոչ ոք։
Հանուն քեզ ուզում ենք
ծաղկել
Քեզ
ընդառաջ։
Ոչինչ
էինք, ենք և կմնանք, ծաղկելով,
Ոչնչի -,
Ոչ ոքի վարդ։
Որպես վարսանդ՝
հոգու նման պայծառ
որպես առէջ՝ երկնքի նման ամայի՝
որպես պսակ՝ կարմրած
պուրպուր բառից, որը մենք երգեցինք
վերևում, օ, փշերի վերևում։
Բանաստեղծության անվանումը հուշում է, որ այն հրեական աղոթք է՝ սաղմոս, բայց արարիչ Աստված անվանված է «niemand»՝ «ոչ ոք»։ Աղոթողը իրեն նույնացնում է «ոչ ոքի» կողմից արարված վարդի հետ։ Կարելի է համարել հեգնանք և անարգանք Արարչի հանդեպ, բայց բանաստեղծը լուրջ է, ինչպես հուսահատությունը․
Ոչինչ
էինք, ենք և կմնանք, ծաղկելով,
Այն կարող էր համարվել հակա-աղոթք, որը մատնանշում է աղոթքի անիմաստությունը, եթե բանաստեղծը կրկին ողբերգականորեն լուրջ չլիներ։ Հասցեատերը, անշուշտ, Արարիչն է, բայց նա չկա, բացակա է կամ անգո։
Ֆ․ Լակու Լաբարտը գրում է․ «Դրա իմաստը պարզ է. եթե աղոթքն ուղղված չէ որևէ մեկին, այն իսկապես անիմաստ է դառնում. եթե այն ուղղված է Ոչ ոքի, այն չի դադարում աղոթք լինելուց: Այսինքն՝ հասցեատիրոջ պարադոքսալ անվանումը դա դարձնում է և՛ հնարավոր (ձևական), և՛ անհնարին: Բայց նույնիսկ անհնարինության դեպքում այն մնում է աղոթք և իսկական աղոթք»:
«Յաղագս աստուածային անուանց» աշխատության մեջ Կեղծ Դիոնիսիոսը թվարկում է Աստծո անունները՝ Բարք, Լույս, Գեղեցկություն, Սեր, էություն և այլն: Մյուս կողմից, աստվածաբանը պնդում է, որ Աստված իր բազմաթիվ անուններից վեր է, այսինքն՝ ամեն գիտելիքից վեր՝ բացարձակապես տրանսցենդենտալ։
Աստված ըստ անճառ/ ապոֆատիկ աստվածաբանության գերազանցում է ցանկացած սահմանում: Մեր մարդկային սահմանափակ լեզուն չի կարող ընդգրկել Նրա անսահմանությունը: Կամ չի կարող արտահայտել այն, ինչ անհասանելի է մարդուն։ Այնուամենայնիվ, սա այն չէ, ինչ ենթադրում է Ցելանի բանաստեղծական աղոթքը: Այստեղ ուղղակիորեն ասվում է մեկ այլ բան. Աստված, քանի որ նա պարզապես Աստված է, «ոչ ոք» է։ Աստված որպես այդպիսին գոյություն չունի։ Նրա «անունը» ոչ ոքի անունը չէ, նրա հոմանիշը «ոչ մեկն է»:
Հավանաբար Պ․ Ցելանը նկատի ունեցել է ոչ միայն քրիստոնեական ապոֆատիկ աստվածաբանությունը, այլ նաև՝ հուդայական։ Միջնադարյան խորհրդապաշտ աստվածաբան Մայմոնիդը/ Ռաբամ գրում է․ «Ով Նրան [Ա-ն] դրական հատկանիշ է վերագրում, ոչինչ չգիտի Նրա մասին, բացի դատարկ անունից, և այն, ինչ նրա պատկերացմամբ որ այդ անվան տակ կա, ոչ թե գոյող է, այլ մտացածին բան է»: Նույն Ռամբամը գրում է. «…բացասական վերագրումները ձեզ ավելի կմոտեցնեն Ա․֊ն, թող փառաբանվի լինի Նա, հասու լինել Նրան: Ուստի, ամբողջ ուժով ձգտեք ավելացնել նոր բացասական դատողություններ՝ հիմնված ապացույցների վրա, որպեսզի միայն խոսքերով չբացասեք։ Որովհետև ամեն անգամ, երբ դուք ապացույցների հիման վրա ժխտում եք մի բանի գոյությունը, որը թվում էր, թե գոյություն ունի Նրա հետ, թող փառաբանվի Նա, դուք, անկասկած, մոտենում եք Նրան մեկ քայլ ավելի մոտ»:
Բանաստեղծությունը նաև ան֊աստվածության կոչ չէ․ հիմա, այստեղ Աստված իրեն հայտնում է իբրև «ոչ ոք»։ Աստված արարել է կավից մարդուն և օրհնել նրան հարության համար։ Սկիզբ և վախճան։ Երբ չկա արարում և չկա վախճան, մենք մեծատառով «Ոչինչ» ենք։ Ցելան իր աղոթքում չի ասում որ Աստված երբեք չի եղել, այլ որ մենք՝ մարդիկ, միշտ եղել ենք «ոչինչ» և ընդմիշտ այլ բան չենք լինի:
Ցելանի պոեզիան մետաֆորիկ է, հարուտ ալյուզիաներով, ինտերտեքստուալ հաղումներով։ Կարելի ենթադրել, որ «վարդի ծաղկելը» այդպիսի ալյուզիա է Անգելուս Սիլեզիուսի հայտնի երկտողին, որը վերլուծել է Մարտին Հայդեգերը /М. Хайдеггер.Положение об основании. Статьи и фрагменты -СПб.: Лаборатория метафизических исследований философского факультета СПбГУ; Алетейя, 2000. /։
Die Ros ist ohn warum; sie bluhet, weil sie bluhet,
Sie acht nicht ihrer selbst, fragt nicht, ob man sie siehet
Վարդը կա առանց «ինչու»-ի. նա ծաղկում է, որովհետև ծաղկում է,
Առանց ուշադրության դարձնելու, առանց հարցնելու՝ տեսնու՞մ եք։
Այս տողերը գտնվում են Անգելուս Սիլեսիուսի հոգևոր պոեզիայի առաջին գրքում, որը վերնագրված է «Քերովբեական թափառականը»:
Աշխատությունն առաջին անգամ հրատարակվել է 1657 թվականին։ Այս տողերը համարակալված են 289-ով և կրում են «Առանց ինչու» վերնագիրը։ Angelus Silesius, ով աշխարհում կրում էր Johann Scheffler անունը եւ փիլիսոփաության ու բժշկության դոկտոր էր, մասնագիտությամբ բժիշկ էր։
Մարդը իհարկե այդպիսին չէ․ նրան կարևոր է ուշադրությունը և որ նրան նկատում են, նա միշտ փնտրում է իր «ինչուն», բայց վարդը ծաղկում է «առանց պատճառի»։ Հիշենք, որ Աստծո անուններից մեկն էլ «պատճառների սկիզբ» է։
Բայց նույնիսկ եթե մեզ չեն տեսնում, մեզ չեն նայում, մենք՝ մարդիկ, չենք կարող լինել այն էակը, ինչպիսին կանք, եթե ուշադրություն չդարձնենք մեզ սահմանող աշխարհին և միևնույն ժամանակ ուշադրություն չդարձնենք ինքներս մեզ:
Անգելիուս Սիլեզիուսը պարզապես չի ասում, որ վարդը և մարդը տարբեր կերպ են գայում, այլ որ մարդու ճշմարիտ գոյությունն է լինել, ինչպես վարդը։
Հավանաբար պետք է ասել, որ Ցելանը երկու ուսուցիչ ունի՝ գերմանական և հրեական։ Բազմաթիվ մշակույթներում վարդը խորհրդանշական իմաստ ունի, բայց հուդայական ավանդույթում այն խորհրդանշում է հրեա ժողովրդը։ Րաբբի Շիմոնն ասել է. «Միակը, օրհնյալ լինի Նա, մեծ սիրով է լցված Իսրայելի Համայնքի հանդեպ ․․․ Քանի որ այն իր գեղեցկությամբ ծաղկում է Եդեմի պարտեզում, Իսրայելի համայնքը կոչվում է Շարոնի վարդ. որովհետև նրա ցանկությունն է ջրվելու խոր առվով, որը բոլոր հոգևոր գետերի աղբյուրն է, նրան անվանում են «հովիտների շուշան»… »: Ըստ հուդայական սիմվոլիզմի՝ վարդի տասներեք թերթիկները խորհրդանշում են ողորմության տասներեք ատրիբուտները և նրանք շրջապատում և պաշտպանում են Իսրայելի ժողովրդին՝ Քնեսետը: Վարդը հենվում է հինգ կոշտ թերթիկների վրա, որոնցից յուրաքանչյուրը կոչվում է «փրկություն», որոնք կոչվում են «հինգ դարպասներ»։ «Վարդը» օրհնության բաժակ է. Նրա մասին ասվում է. «Եվ ես կբարձրացնեմ փրկության բաժակը»։
Բանաստեղծության մեջ այսպես կոչված «Աստված»՝ ens summum (գերագույն էակ) այսուհետ դադարում է գոյություն ունենալ: Եվ դա արտահայտվում է նրանով, որ նա կորցնում է իր անունը՝ «Աստված» բառը չի վերաբերում ոչ մեկին, համենայնդեպս ոչ մեկին, ով ունի գոյություն, առավել եւս՝ ավելի բարձր, անսահման և այլն գոյություն։
Ինչպես Հայդեգերն է ասել, այս հարցը («Ո՞վ է Աստված») «գուցե չափազանց դժվար է մարդու համար և շատ վաղ է տրված»:
Ըստ Ֆ․ Լակու Լաբարտի․ «Աստծո տարրալուծումը (Հայտնությունում տրված) անանունության մեջ պատմության մի ամբողջ փուլ է, կրոնական գաղափարների հեղափոխություն»: Աստված գոյություն ուներ լեզվի մեջ, խոսքի, հատկապես աղոթքի շնորհիվ։ Աստծո անանուն դառնալը Նրա մահն է լեզվի մեջ։ Նրա անունը զոհվեց Հոլոքոսթում։
Հոլոքոսթից հետո բանաստեղծությունը անհնար է՝ գրել է Թ․ Ադոռնոն։ Պ․ Ցելանը իրագործում է այս դրույթը, նրա պոեզիան և՛ բանաստեղծության, և՛ աղոթքի անհնարինության մասին է։
Ժամանակակից մարդու բարեպաշտությունը Աստծո «բացակայությանը» դիմանալն է, քանի որ միայն դա է օգնում և փրկում։ Անհնարին է ոչ միայն պոեզիան, այլ նաև՝ աղոթքը, քանզի նրանք փոխպայմանավորված են։ Հնարավոր է, և այդ վերջին հնարավորությունը իրագործում է Պաուլ Ցելանը «Սաղմոսում», այս վերջին՝ անհնարին աղոթքում։
