1906թ.-ին Մեծարենցը կազմեց և հրատարակության հանձնեց իր բանաստեղծությունների առաջին ժողովածուն, որը պետք է լույս տեսներ «Ոսկի արիշին տակ» վերնագրով: Սակայն գրաքննությունն արգելեց այդ վերնագրով գիրք հրատարակել, և Մեծարենցն իր ժողովածուն վերանվանեց «Ծիածան»: «Ծիածան»-ի ի հայտ գալը հատուկ հոդվածներով նշեցին արևմտահայ գրեթե բոլոր թերթերը:
Միսաք Մեծարենցն արևմտահայ պոեզիայի անդաստանը մտավ այնպիսի ժամանակաշրջանում‚ երբ ամբողջ ուժով դեռ շարունակվում էր մոլեգնել համիդյան բռնապետությունը՝ իր երկաթե կապանքներում խեղդելով օսմանահպատակ ազգերի գրականությունն ու մշակույթը։ Ժամանակին լույս տեսնող մամուլի էջերը հեղեղված էին անտեղի ու ձանձրալի վեճերով, որոնք տարվում էին իրականության հետ առանձնապես առնչություն չունեցող հարցերի շուրջ: Ժամանակակից իրականություն չպատկերելու‚ նրանից խույս տալու այս ձգտումը հասկանալի կդառնա‚ եթե հիշենք‚ որ այդ բնույթի ամեն քայլը համարվում էր հանցագործություն‚ ժողովրդի կյանքին անդրադառնալը կամ ժողովրդի կյանքից թեմաներ վերցնելը՝ պետական դավաճանություն։
Այդպիսի «պետական դավաճանության» մեջ մեղադրվեց ու աքսորվեց Պոլսի «Բյուզանդիոնի» խմբագիրը‚ որովհետև համարձակվել էր իր թերթի ճակատին «Հայագիտական» տերմինը դրոշմել‚ դատապարտվեց «Արևելք» թերթը‚ որովհետև հոդվածներից մեկն ավարտվում էր բազմակետով‚ որը խստիվ արգելված էր։ Հայոց լեզվից հիմնավորպես արտաքսվել էին «ազգ‚ ազգային‚ հայրենիք‚ Հայաստան‚ աստղ‚ ազատություն‚ պայքարել‚ ապստամբ» և բազում այլ բառեր‚ որոնց փոխարեն համապատասխանաբար պետք էր գործածել «համայնք‚ տոհմային‚ բնակավայր‚ երկիր‚ լուսավոր (կամ լուսատու)‚ ինքնիշխանություն‚ դիմադրել‚ անհնազանդ» և սրանց նման «համազորները»։ Եթե սրան ավելացնենք‚ որ ասպարեզից վտարված էր H2O բանաձևը‚ որովհետև կարող էր կարդացվել Համիդ երկրորդը հավասար է զրոյի‚ «Մեծ քիթ» բառակապակցությունը‚ քանի որ կարող էր ակնարկ լինել սուլթան Համիդի հասցեին‚ որը մեծ քիթ ուներ‚ բառարաններից անխտրաբար հանվել էր «համիլյե» բառը‚ որը արաբերեն նշանակում է ավանակ‚ սաստկագույնս արգելված էր գործածել «աստղն ընկավ» կամ «աստղը խավարեց» և նման այլ արտահայտություններ‚ որովհետև «օգոստափառ սուլթանը» ապրում էր «Աստղի պալատում» (թուրքերեն՝ Յալդըզ քյոշկ) և ուրեմն դա էլ կարող է ակնարկ դիտվել և այլն‚ ապա կարելի կլինի համաձայնել ժամանակակից քննադատի դիպուկ արտահայտության հետ‚ որ այդ տարիներին եղածը «Գրականություն մըն էր‚ որուն՝ ուրիշ բառ պակսելուն‚ գրականություն կոչումը տված էինք»։
Ահա այս պայմաններում էր‚ որ 1907 թ. գարնանը հրատարակվեց 21-ամյա Մեծարենցի երախայրիքը՝ «Ծիածան» վերնագրով։
Նախքան ժողովածուի լույս տեսնելը՝ 1906թ.-ի հոկտեմբերին, Մեծարենցը գրել է «Ինքնադատության փորձ մը» հոդվածը՝ նպատակ ունենալով ընթերցողին ներկայացնել սեփական դիտողություններն իր ստեղծագործության բնույթի և առանձնահատկությունների մասին: Սա բացառիկ իրողություն է հայ գրաքննադատության պատմության մեջ, երբ հեղինակը քննադատական հոդված է գրում իր իսկ ստեղծագործությունների շուրջ։ Ինչպես խոստովանում է հեղինակը, նպատակը ստեղծագործությունների տարընթերցումը կանխելն է եղել։ Ի՞նչ զգացումներ են տիրապետում Մեծարենցի պոեզիայում, ավելի ճիշտ՝ ի՞նչ ուղղությամբ են ընթանում այդ զգացումները, ո՞րն է կենտրոնականը և էականը բանաստեղծի բարդ ու ծանր ապրումների աշխարհում: Ինքը՝ բանաստեղծը, սպառիչ է բնութագրել իր աշխարհը՝ իր էությունը․ «Սպասման հիվանդ եմ»:
««Ծիածան»-ի հեղինակը գավառացի երիտասարդ մըն է. Ակնցի` Մերուժան Պարսամյանին պես. սա՛ տարբերությունով, որ մինչ Պարսամյան թոթափած է իր ծննդավայրին ազդեցությունը, Մեծարենցի մեջ տեղ-տեղ նշմարելի է անոր հետքը: Բինկյան` Մեծարենցի գյուղը` Արածանիի ափունքը ժեռուտ խորշի մը մեջ ամփոփված է»,- այսպես է սկսում հեղինակն իր ինքնաքննադատական հոդվածը:
Ինչպես նկատելի է, հեղինակն իր մասին խոսում է երրորդ դեմքով՝ անվանելով իրեն հենց իր գրական կեղծանունով՝ Մեծարենց: Հասկանալի է, որ նպատակն արդարանալը կամ սեփական գիրը սոսկ մեկնաբանելը չէ, այլ գրաքննադատական նախադեպ տալը և իր ստեղծագործության առիթով հնչած գրաքննադատական կարծիքներին արձագանքելը։ Քրոջ ամուսնուն՝ Վարդան քահանա Արսլանյանին ուղղված նամակում Մեծարենցը գրել է. ««Ծիածանի» առթիվ գրված նամակը անգամ մըն ալ կկարդամ զգածվելով. «Ինչո՞ւ տիեզերքի հոգիին հետ չես խոսակցիր» կգրեք. բայց դիտելի է, որ իմ գրեթե բոլոր քերթվածներս այդ մեծ խոսակցության կնկրտին, որքան որ ալ իմինս չըլլա Աստուծո հետ դեմ հանդիման խոսակցություն, բայց ո՞չ ապաքեն Աստված ամեն տեղ է. Ձմրան Պարզ Գիշերվան մեջ հեծծած աղոթքս և Արևին ուղղած պաղատանքս իրեններուն, հետևաբար և իրեն համար էր. ի՜նչ երջանկություն, տերևի մը խարշափին մեջեն տեսնել տիեզերական զորության գաղտնիքը և այդ փոքրիկ մասնավորեն մեկնիլ դեպ ի անհունը…»։
«Ծիածան»-ի թեմատիկան բնության գեղեցկության հետ ներդաշնակված անհատի հույզերն ու ապրումներն են. բնությունը միաժամանակ դառնում է բանաստեղծի ներաշխարհի գեղեցկությունները, ապրումներն ու հույզերը բացահայտելու գեղարվեստական հնարանքների անսպառ ասպարեզ: Բնության նկատմամբ նուրբ զգացողություն ունենալը, սակայն, հեղինակը չի մեկնաբանում հայրենի Բինկյանի չնաշխարհիկ բնությամբ, որքան էլ այն ազդեցիկ ու ոգեշնչող է, քանզի վաղ է հեռացել հայրենի բնաշխարհից, ոչ էլ անգլիական կամ ֆրանսիական գրական ազդեցություններ են էական դեր ունեցել բնության երգերի ստեղծման հարցում։ Վկայակոչելով Սեն-Ժոռժ տը Պուելիեի «բնութենապաշտներուն ռահվիրա» բնորոշումը՝ Մեծարենցը խոսում է ներսի լույսն ուրիշներին ուղենիշ դարձնելու իր միտումի մասին և ռահվիրայի դերն իրեն է նաև վերագրում՝ գրելով․ «Բանաստեղծը Սիրո կը նմանի. և իր պաշտոնն է ճամբաները լուսավորել: Անիկա կ՚առնե կը տանի յուրաքանչյուր հոգի իրեն ճակատագրված վայրերեն և ցույց կու տա անոր հրեշտակային գանձեր»։ Տալով բանաստեղծելու իր միտումներն ու սկզբունքները՝ Մեծարենցը հաջորդիվ ներկայացրել է, թե ինչպես են բանաստեղծի՝ իր մտքում ծիածանվել հավիտենական զգացումներն ու մտածումները։
Հոդվածում հեղինակ-քննադատն իր բանաստեղծությունների շարքը բաժանում է երկու՝ «խարխափանքների» և «քիչ թե շատ գիտակից ու ինքնավստահ» շրջանի: Վկայակոչելով տարբեր գրաքննադատների հնչեցրած կարծիքները նմանակումների մասին՝ Մեծարենցը հիշատակում է քննադատներից մեկի բնորոշումը՝ «Վեռլենյան վարնոց կեղծարարություն»։ Խոստովանում է, որ Վեռնելին դեռ չի կարդացել։ Համաձայն չէ նաև լալկանության հետ, չնայած հիշեցնում է, թե ով է դրանց հեղինակը․ «ճշմարիտ հիվանդ մըն է խոսողը»։ Միաժամանակ հիշեցնում է «Արևին»-ը՝ «սանձարձակ բանաստեղծություն մը` ուր հեշտագին, գրեթե այրող ջերմություն մը կա»։
Ապա հեղինակը մեջբերումների միջոցով ցույց է տալիս սեփական գրչի աճը, ցույց է տալիս թե աստիճանաբար ինչպիսի վարպետությամբ է կարողանում «իր սերը միշտ բնագեղ տեսարանով մը շրջանակել»՝ հատուկ շեշտելով սպասման դրվագներն ու սպասման լինելու հանգամանքը։
Որոշ բանաստեղծություններ նա բնորոշում է ցնորական («Ցնորոտ անդորրություններ»), որոշները՝ քնքուշ («Աքասիաներու շուքին տակ»), մի մասը՝ արևոտ ու բուրումնավետ («Գետափի երազանք), մյուսները՝ գիշերով ու երազով լի («Երազի պահեր») և այլն:
«Գիշերերգությունները, լուսավետ կամ մթաստվեր, երկար տողանցք մը կը գծեն ամբողջ հատորին մեջ: Գիշերը երկար ատեն իր ազդեցության, իր խանդաղատանքին մեջ պահած է բանաստեղծը»,- մեկնաբանում է հեղինակը՝ վկայակոչելով «Սիրերգը» և գիշերերգության այլ գեղեցիկ նմուշներ: Իսկ որտեղի՞ց է գալիս ցերեկային լուսավորությունից փախչելու ձգտումը: Պատճառը ցերեկային պայծառության մեջ անխղճորեն տառապող անմեղ հոգիների տվայտանքն էր, որին չէր կարող անհաղորդ մնալ հումանիստ, նրբազգաց գրողը: Գիշերն իր անթափանց խավարի մեջ էր առնում այդ հոգիների ցավը, համատարած լռություն ու անդորր էր սփռում շուրջը՝ հնարավորություն տալով թևավոր հոգիներին երազել ավելի վառ վետվետումներով ու սպասել դրանց իրականցմանը: Եվ այնքան երանելի է գիշերային անդորրն ու խորհրդավորությունը, որ հեղինակը ցանկանում է, որ այն երկարի հավերժ: Բայց քանի որ ոչինչ հավերժ չէ, ուստի գալիս է գիշերին հրաժեշտ տալու և արևագալը դիմավորելու պահը: Պիտի շողա արևն ու իր շողերով պարուրի գիշերային երազներից շշմած ու ցերեկային քաոսից հոգնած հոգիները:
Անդրադառնալով ժողովածուի տաղաչափությանն ու բառապաշարին՝ Մեծարենցն ասում է, որ որոշ դեպքերում անտեսել է հանգը, հաճախադեպ է ը հնչյունի առկայությունը, առկա են համահունչ առձայնույթներ, որոնք ապահովում են ստեղծագործությունների երաժշտականությունը։
Սեփական ժողովածուի արժանիքներն ու թերությունները վեր հանելով՝ Մեծարենցը իրավացիորեն հակված է այն կարծիքին, որ արժանիքները շատ են: ««Ծիածան» մութին մեջ խարխափանք մը չէ. նշմարված ճամբաներուն լույսը կը թրթռա հոն. ճամբորդը դեռ կը դեգերի սակայն, եթե չի վարանիր. ասիկա բնական ու ներելի է դեռ շա՛տ երիտասարդ հեղինակի մը համար՝ որ տակավին իր մտային զարգացումին լիությանը մեջ թևակոխած չէ»:
Մեծարենցն ուներ բանաստեղծի իր չափանիշն ու հավատարմորեն հետևում էր դրան. «Բանաստեղծին ձայնը տիեզերական հարաբերականության մը լարը պետք է ըլլա, բոլոր գոյություններուն համադրական թրթռումովը տրոփուն»: Ահա այդ համադրական թրթռումով տրոփող բանաստեղծի տիեզերական ձայնը մինչ այսօր էլ բանարվեստի, բանաստեղծական չափանիշի գրավական է:
Հանճարներն իրենց գործերով արդարացնում են իրենց գոյությունը: Այս առումով Մեծարենցի անարդարացիորեն կարճ կյանքի ուղին առավել քան արդարացված է. նրա անունը պոեզիայի պատմության մեջ հարատև է:
ՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ
- Մ. Մեծարենց, Ինքնադատության փորձ մը, /http://lib.mskh.am/images/books/Inqnaqnnadatutjun_M.Mecarenc.pdf:
- Շտիկյան Ս., «Ուշագրավ պատմություն Մ. Մեծարենցի մասին» //kalantarian.org/shtikyan/work/Hod%201958-81%20(tp.).pdf /:
