Գրականագիտությունը Ստալինի վերջին տարում/Վարդան Ջալոյան  

Երկրորդ Համաշխարհային պատերազմից հետո ստալինյան վարչակարգը  ավելի ուժեղացրեց վերահսկողությունը գրականության և արվեստի հանդեպ, ինչն արտահայտվեց ՀամԿ(բ)Կ կենտկոմի բազմաթիվ որոշումներով: Դրանցից ամենակարևորներն են՝ ««Զվեզդա» եւ «Լենինգրադ» ամսագրերի մասին» (1946, 14 օգոստոս), «Դրամատիկական թատրոնների խաղացանկի եւ դրանց բարելավման միջոցառումների մասին» (1946, 26 օգոստոս), ««Մեծ կյանք» կինոնկարի մասին» (1946, 4 սեպտեմբեր), «Վ. Մուրադելու «Մեծ բարեկամություն» օպերայի մասին» (1948, 11 փետրվար): Կարելի է կարծել, որ, մշակույթի գործիչները, մասնավորապես գրողները, այդ գաղափարախոսական արշավները ընկալում էին իբրև ստեղծագործական ազատության սահմանափակում։ Բոլորովին ոչ․ փաստերը վկայում են, որ նրանց մեծամասնությունը դա ընկալում էր իբրև գրականության դերի կարևորում, որ գրողները պետության ամենակարևոր գաղափարախոսական ծառայողներն են:

Բայց ի՞նչ գրել։ Դասկարգային պայքար ալևս չկա, ժողովրդի թշնամիները կամ ոչնչացված են, կամ ճամբարներում են։ Առաջացավ պատկերացում, որ խորհրդային հասարակության ներսում չկան լուրջ կոնֆլիկտներ, բացի երևի մարդ-բնություն հակամարտությունից։ Եղավ մի կարճ հետպատերազմյան շրջան, որ ստացավ «անկոնֆլիկտայնության և կյանքի գունազարդման շրջան» անվանումը։ 

Գրողները կարևոր են, գրականագետներն ու գրական քննադատները՝ ավելի կարևոր։

«Գրական քննադատության խնդիրները» հոդվածում ստալինյան դարաշրջանի գլխավոր գրող Ա.Ֆադեևը գրում է. «Մենք պետք է ձգտենք ստեղծել նոր՝ լենինյան տիպի քննադատներ, որոնք գիտեն, թե ինչպես տեր կանգնել գրական գործընթացին և ուղղորդել այն… գրականության մեջ քննադատությունը պետք է ունենա ղեկավար գաղափարական դեր»։ Քննադատը նա է, ով գրողից վերցնում է նրա գործը և, ստուգելով նրա պիտանելիությունը, այն «հանձնում» է պետությանը, Կուսակցությանը և Առաջնորդին։ Գրական քննադատը առաջին գրաքննիչն է, որը որոշում է՝ պատժե՞լ, թե՞ ներել։

Գրականագիտության այդպիսի կարևորում հավանաբար չի եղել պատմության ընթացքում։ Այդպես կարևորվել են աստվածաբանական բանավեճերը վաղ քրիստոնեությունում, երբ որոշվում էր, թե ինչն է ուղղափառ, իսկ ինչը՝ աղանդ և մոլորություն։

Կուսակցության 19-րդ համագումարում ձևակերպվեցին նոր ազգային քաղաքականության հիմքերը և դրա գաղափարախոսական նոր բանաձևը՝ խորհրդային ժողովուրդների՝ Ռուսաստանին միանալու անվերապահ առաջադիմական նշանակությունը։ Նախորդ տասնամյակում մեկ այլ գաղափարախոսական բանաձև էր գործում՝ «չարյաց փոքրագույնը»։ Օրինակ․ Արևելյան Հայաստանի միացումը  ցարական Ռուսաստանին։ Վերջինս ավելի բարենպաստ պայմաններ էր ստեղծում զարգացման համար, քան Օսմանյան կայսրությունը կամ Պարսկաստանը։ Ավելի կարևոր էր, որ ցարիզմի դեմ պայքարը համարվում էր անվերապահ առաջադիմական։ Այժմ հայաստանցի պատմաբանները այլ մոտեցում պետք է ցուցաբերեին և դատապարտեին 19-ին դարի ազգային լիբերալների պայքարը ցարիզմի դեմ։

Այս մոտեցումը անվանվեց պայքար «միասնական հոսանքի տեսության» դեմ և կրում էր համամիութենական բնույթ։ «Միասնական հոսանքի տեսության» դեմ պայքարի գաղափարախոսական արշավներ անցան բոլոր ազգային հանրապետություններում՝ Ուզբեկիստանից մինչև Բելոռուսիա։ Հայաստանում այն առավել անհաշտ բնույթ էին կրում։ 

Կենտկոմի քարտուղար Զավեն Գրիգորյանը այն այսպես է ներկայացնում․ «Այդ շարժումների և հասարակական հոսանքների ղեկավարները ներկայացվում էին ոչ թե որպես որոշակի սոցիալական խավերի ու դասակարգերի ներկայացուցիչներ, այլ որպես ամբողջ ազգի ներկայացուցիչներ։ Իրենց համոզմունքներով և դասակարգային պատկանելությամբ այնպիսի տարբեր գործիչներ, ինչպիսիք են Խ․ Աբովյանը, Մ․ Նալբանդյանը, Ղ․ Աղայանը, Պ․ Պռոշյանը, Ալիշանը, Ստ․ Նազարյանցը, Րաֆֆին, Ռ․ Պատկանյանը, Գ․ Արծրունին և մյուսները, բուրժուական իդեոլոգները դնում էին մի շարքում և դիտում որպես համազգային, ըստ էության բուրժուական շահերի ներկայացուցիչներ» [Զավեն Գրիգորյան․ Բարելավել իդեոլոգիական աշխատանքը Երևանի պարտիական կազմակերպություններում // Պարտիական կյանք, N 1, 1953. էջ 29-42]:

Գաղափարախոսական այդ արշավը հիմնականում ուղված էր պատմաբանների և գրականագետների դեմ։ Այն մենք առանձին կդիտարկենք, չնայած  «միասնական հոսանքի տեսության» դեմ արշավի ընթացքում այդ երկու գաղափարոխոսական բաղադրիչները չէին առանձնացվում։

Կուսակցության 19֊րդ համագումարին հաջորդեցին համագումարներ ազգային հանրապետություներում։ Գաղափարախոսական հիմնական խնդիրը ազգայնականության դեմ պայքարն էր և նոր գաղափարախոսական բանաձևի ներդնումը։

1952թ. սեպտեմբերի 18-ին ՀԿ(բ)Կ կենտկոմը քննարկում է «ԳԱ գրականության ինստիտուտի աշխատանքների մասին» 1947թ. Հոկտեմբերի 21-ի ընդունված որոշման կատարման մասին հարցը: Արձանագրելով, որ ինստիտուտը չի կատարել կենտկոմի բյուրոյի նախորդ որոշումը՝ գրականության և հատկապես խորհրդահայ գրականության արդիական հարցերի վերաբերյալ, մարքսիստական լիարժեք գիտական աշխատություններ ստեղծելու մասին, կենտկոմի բյուրոն նշում է, որ ինստիտուտի գիտական արտադրանքում թույլ են տրվել մի շարք գաղափարա – քաղաքական սխալներ և գաղափարախոսական խեղաթյուրումներ:

Որո՞նք են այդ խեղյաթուրումները։ Ինստիտուտի գիտական հրապարակումներում հայ գրականության 19-րդ դարի երկրորդ կեսի բոլոր հիմնական հարցերը վերաբերվել են ազգային-ազատագրական շարժմանը, լռության են մատնվել դասակարգային պայքարի և առանձին խմբերի ու հասարակական հոսանքների մեջ պայքարի հետ կապված հարցերը:

Միայն գրականագետները չէ, որ «խեղաթյուրել են»։  Համանման սխալներ են թույլ տվել նաև առանձին պատմաբաններ և փիլիսոփաներ 19-րդ դարի և 20-րդ դարի սկզբի հասարակական-քաղաքական և ազգային-ազատագրական շարժումները գնահատելիս։

Սա նախեգանքն էր։ «Միասնական հոսանքի տեսությունը» ավելի կոշտ քննադատվեց  ՀԿ(բ)Կ 16-րդ համագումարում (սեպտեմբեր 1952թ.): Համագումարին ներկայացրած հաշվետու զեկուցման մեջ Գր. Հարությունյանը կարևորեց «միասնական հոսանքի տեսության» դեմ պայքարը։ Նա մասնավորապես նշեց գրականագետ Խորեն Սարգսյանին, որը հայ գրականության դասագրքի ներածությունում «աշխատել է ամեն կերպ մեղմացնել այն արմատական տարբերությունները, որոնք գոյություն են ունեցել Մ.Նալբանդյանի հեղափոխական դեմոկրատիզմի և Ստ. Նազարյանի բուրժուական լիբերալիզմի մեջ»:

Հայաստանում գաղափարախոսական պայքարի պատասխանատուն կենտկոմի քարտուղար Զավեն Գրիգորյանն էր, որի ելույթի մի զգալի մասը նվիրված էր «միասնական հոսանքի» տեսությանը։ 

Ըստ նրա՝ «հայ բուրժուական նացիոնալիստները փորձում էին հայ հասարակությունը դիտել դասակարգային հակասություններից և դասակարգային պայքարից դուրս՝ բուրժուազիայի շահերը ներկայացնելով որպես հայ ժողովրդի համազգային շահեր: ․․․Այդ նպատակով նրանք չարաշահում Էին հայերի հայրենասիրական բարձր զգացմունքները, առաջին պլանի վրա քաշելով ազգային-ազգայնագրական պայքարը, փորձում Էին վերջինս ենթարկել բուրժուազիայի շահերին»: Եվ որպես վառ օրինակներ բերվում են Րաֆֆու «Կայծեր», «Խենթ», «Ջալալեդդին» վեպերը, Ռ.Պատկանյանի ստեղծագործությունները, Գ.Արծրունու հրապարակախոսությունը:

Ելույթի մեջ ասվում Էր, որ «այդ գիծը առանձնապես եռանդագին անց Էին կացնում դաշնակները իրենց ավանտյուրիստական գործունեության մեջ, որի նպատակն էր թմրացնել աշխատավորների դասակարգային գիտակցությունը և հաստատել հայ բուրժուազիայի տիրապետությունը»:

Տեսական այս վերլուծությունից հետո կենտկոմի քարտուղարը իր ասածը ամրապնդում Է Ստալինից կատարած մեջբերումներով, որից հետո անդրադառնում Է այն գիտնականներին, որոնք «ազգային հարցը անջատում են ընդհանուր քաղաքական հարցերից, այն դարձնում ինքնուրույն հարց, դրանով իսկ գլորվելով բուրժուազիայի և պրոլետարիատի «համատեղ գործողության միասնական հողը» դրույթի դիրքերը, «միասնական հոսանքի» թեորիայի դիրքերը»:

Րաֆֆու գրականությունը և հրապարակախոսությունը իսկական փորձաքար էր ստալինյան գաղափարախոսների համար։ Մի կողմից՝ «Մշակի» գաղափարակից, մյուս կողմից՝ ակնհայտ է նրա հայացքների դեմոկրատական բնույթը։ Որոշվեց զոհաբերել հայ գրականության դասականին։

Իր ելույթում Զ․ Գրիգորյանը ասում է․ «Միասնական հոսանքի» արատավոր կոնցեպցիայի ազդեցության դրսևորում հանդիսացավ նաև Հայպետհրատի կողմից թույլ տրված սխալը Րաֆֆու «Կայծեր» վեպի հրատարակումը՝ կցելով նրան քաղաքականապես սխալ առաջաբանը»:

Որպես տեղեկանք․ ՀԿ(բ)Կ կենտկոմի համաձայնությամբ Րաֆֆու «Կայծեր» վեպը Խորհրդային Հայաստանում առաջին անգամ 1947թ. լույս էր ընծայվել հայերեն, իսկ 1949թ.՝ ռուսերեն: 1951թ. ամռանը, «Միասնական հոսանքի» դեմ «անհաշտ» պայքարի սկզբին, ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմի հանձնարարությամբ Հայաստանի խորհրդային գրողների միության քարտուղարությունը վեպի հրատարակությունը համարեց «քաղաքական սխալ, որովհետև այդ գրվածքը ժողովուրդների մեջ թշնամանք հրահրելու իր բուրժուա-նացիոնալիստական տենդենցով խանգարում է սովետական մարդկանց ինտերնացիոնալ դաստիարակության գործին»: ՀԿ(բ)Կ կենտկոմի բյուրոն, 1951թ. օգոստոսի 10-ին քննարկելով Գրողների միության քարտուղարության որոշումը, նշեց, որ այդտեղ «տրվում է «Կայծեր» վեպի ճիշտ գնահատական»:

Սակայն նորից վերադառնանք Զ.Գրիգորյանի ելույթին: «Կայծերի» հրատարակման օրինակից հետո նա բերում է «Միասնական հոսանքի» թեորիայի մի այլ օրինակ ևս. մոսկվաբնակ գրականագետ Կամսար Գրիգորյանի՝ Ռ.Պատկանյանին տված գնահատականը «Հովհաննես Թումանյան» գրքում (Լենինգրադ, 1950թ.): Հեղինակը գրում է. «Պատկանյանը… կոչ էր անում միավորել ազգային ուժերը՝ հայրենիքի ազատության համար մղվող պայքարում»: Հեղինակի այս միտքը Զ.Գրիգորյանը բացատրում է հետևյալ կերպ. «Այստեղ պարզ երևում է, որ հեղինակը, խոսելով ազգային-ազատագրական շարժման կողմնակիցների մասին, ընդհանրապես չի փորձում շերտավորված վերլուծման ենթարկել այդ շարժման դասակարգային ուժերը և ցույց չի տալիս այն տարբեր նպատակները, որ այդ շարժման մեջ առաջադրում էին առանձին դասակարգեր և նրանց իդեոլոգիաները»:

Այս փաստերից հետո Զ.Գրիգորյանը ներկայացնում է «միասնական հոսանքի» տեսության քաղաքական կողմը. «Անհրաժեշտ է հասկանալ, որ «միասնական հոսանքի» հարցը նեղ գիտական հարց չէ, ինչպես կարծում են ոմանք: Այդ հարցը նախ և առաջ քաղաքական նշանակություն ունի, մի բան, որ պետք է հստակորեն պատկերացնեն իդեոլոգիական ճակատի մեր աշխատողները»:

Վերադառնանք Զավեն Գրիգորյանի հոդվածին։ Նա գրում է․ «Գրականագիտության բնագավառում նույնպես թույլ են տրվել բուրժուա-նացիոնալիստական կարգի կոպիտ սխալներ։ Այսպես, օրինակ, պրոֆ․ Ա․ Տերտերյանը իր «Հայ կլասիկներ» աշխատության մեջ ռեվոլյուցիոն-դեմոկրատ Մ․ Նալբանդյանի հետ նույն շարքին է դասում այնպիսի գրողների, ինչպիսիք են պահպանողական Ալիշանը, բուրժուական նացիոնալիստ Րաֆֆին, բուրժուական լիբերալ Ծերենցը և ուրիշներ, դրանց բոլորին համարելով Մ․ Նալբանդյանի կամ նախորդներ կամ համախոհներ»։

Իր մեկ այլ՝ «Աբովյանի ստեղծագործությունը» աշխատության մեջ զանազան հոսանքների և տարբեր դասակարգերի ներկայացուցիչ գրողներին՝ Ծերենցին, Րաֆֆուն, Մուրացանին, Փափազյանին, Պռոշյանին, Աղայանին, Օտյանին և մյուսներին պրոֆեսոր Տերտերյանը համարում է հայ մեծ դեմոկրատ Խաչատուր Աբովյանի հետնորդներ» [Զավեն Գրիգորյան․ Բարելավել … // Պարտիական կյանք, N 1, 1953. էջ 34]։ 

«Միասնական հոսանքի տեսության» դեմ պայքարը միակ քարոզարշավը չէր։ Կար նաև «քննադատության և ինքնաքննադատության ծավալման համար» արշավը։ Նույն հոդվածում մատնանշվում են օրինակներ գրական բարքերից․ «Թերությունների առողջ քննադատությանը հիվանդագին վերաբերմունք ցույց տալու քիչ փաստեր չկան առանձին աշխատողների, այդ թվում նաև կոմունիստների կողմից։ Այսպես, օրինակ, գրականագետ, պարտիայի անդամ Գ․ Հովնանը ի պատասխան իր «Գոգոլը և հայ գրականությունը» գրքի մասին քննադատության, նամակ է գրում «Գրական թերթ»-ին, որով գրախոսության հեղինակին ամեն տեսակ վիրավորական խոսքեր է ուղղում։ Գրող Գ․ Պետրոսյանը ի պատասխան իր «Թիկունքում» վեպի գրախոսության, «Սովետական գրականություն և արվեստ» ամսագրի խմբագրությանը գրում է մի նամակ, որի մեջ արդարացի քննադատությունը համարում է բամբասանք և վիրավորանքներ է թույլ տալիս ամսագրի խմբագրության հասցեին։ Քննադատության հիվանդագին ընկալումը այնտեղ է հասնում, որ Պետական օպերայի դիրիժոր ընկեր Դ․ Շիգանյանը հայտարարում է, թե պարուհիներին և պարողներին քննադատել չի կարելի, որովհետև դա բացասական ազդեցություն կունենա նրանց մկանների վրա, և նրանք չեն կարող պարել»  [Զավեն Գրիգորյան․ Բարելավել … // Պարտիական կյանք, N 1, 1953. էջ 38-39]: Խա֊խա֊խա։

«Քննադատության և ինքնաքննադատության ծավալման համար» քարոզարշավում առանձին կարևոր տեղ էր գրավում «գրական խալտուրայի» դեմ պայքարը․ «Ստեղծագործական հիմնարկությունների պարտիական կազմակերպությունները բավարար չափով չեն պայքարում սխալների նկատմամբ հաշտվողականության, դժգույն, միջակ, խալտուրային ստեղծագործությունների նկատմամբ բարեհոգի վերաբերմունք ցուց տալու դեմ, իսկ հաճախ նույնիսկ դրական կարծիք են տալիս նման ստեղծագործություններ հրատարակելու համար։ Բարեհոգությամբ և հաշտվողականությամբ առանձնապես վարակված է Հայպետհրատի սկզբնական պարտիական կազմակերպությունը։ Այլ կերպ ինչո՞վ բացատրել այն հանգամանքը, որ վերջին ժամանակներս հրատարակվել են այնպիսի դժգույն և խալտուրային ստեղծագործություններ, ինչպիսիք են՝ Վ․ Անանյանի «Ֆերմայի մարդիկ», Գ․ Պետրոսյանի «Թիկունքում», Հովհ․ Ղուկասյանի՝ «Արաքսի այն ափին», Բ․ Վերդյանի՝ «Քեզ համար, Լենինգրադ» վեպերը և այլն» [Զավեն Գրիգորյան․ Բարելավել … // Պարտիական կյանք, N 1, 1953. էջ 39]:

Այս վերջին օրինակը ցուց է տալիս, որ չնայած բազմաթիվ քարոզարշավներին, կուսակցական որոշումների սոցռեալիզմի ստալինյան տարբերակը իրեն լիովին սպառել էր։ Ստալինի մահվանից հետո հայտնվեց սոցռեալիզմի «բարելավված» տարբերակը, որ ավելի մեծ ստեղծագործական ազատություն էր ենթադրում։ Այնպես որ՝ Ստալինի մահը 1953-ին շատ տեղին էր։