Տարիներ առաջ, մի երկար ընթացք, ես մտմտում էի պատմվածք գրել հարբած կատվիս մասին։ Որի վերնագիրը լինելու էր՝ «Հայրենական պատերազմի պատճառով հարբեց իմ կատուն»։
Սակայն,
Հենց որ
Հերթական մեքենայի դռնակը ծածկում եւ հարմարվում էի աթոռակին, տուն վերադառնալու նպատակով, վերոհիյալ վերնագիրն անմիջապես հօդս էր ցնդում։ Բարեւիս, հապշտպապ, հաջորդում էր հայտարարությունս (ակնհայտ էր, որ հենց այնպես), թե ես իբր գիրք եմ գրում հանցագործ աշխարհի մասին եւ որ ես հաստատ շատ եմ սիրում այդ աշխարհը, իսկ ինձ համարում եմ նրա մեկ լիարժեք մասնիկը։
Վարորդը-վարորդները սովորաբար կարծես թե խոսքները մեկ արած ակամայից զգուշանում-զգաստանում էին, իսկ տունդարձիս ողջ ճանապարհին անընդմեջ գլխով անելով, որպես համաձայնություն, պարզորոշ էին լռում։
Իսկ ես ասում-խոսում-շատախոսում էի, կարծես բուն վարոդը ես էի, որ կայի, քանզի մեքենան, սովորաբար, լինում էր սեփական օգտագործման, տաքսու տեղակ, ժամն էլ՝ օր ու արեւի ուշ տարաժամ։
Կաշիս ազատելու, ակնհայտ է, թե ումից, անսայթաք ձգտումով, ես վարոներին պահել-պահպանելու լրջորոշ բնազդ էի ձեռք բերել։
Ու էլ ի՞նչ երկարացնեմ, կամ՝ ի՞նչը, հիմաեւեթ անդրադառնամ իմ բուն վերնագրին։
Հարկավ, Հայրենական պատերազմի պատճառով հարբեց իմ կատուն։
Երեք վերնագիր, երեք սերունդ եւ երեք թիվ թեւակոխած իմ որբաբորբ, իմ հոգնաբեկ էությունը, մի օր էլ, տուն է վերադառնում․․․
Տուն եմ գալիս, ուրեմն, կատվիս էլ ոսկոր-մոսկոր եմ բերում ու մեքենա նստելուս պես էլ մին էլ օղու թունդ հտ եմ առնում, ու․․․ դու մի՜ ասիլ, էդ հոտը հենց իմ կողմից՝ իմ տոպրակի մնացորդներից է փչում․․․ Բայց չգիտես ինչու ես հստակ որոշում եմ․․․ ինձ անխափան թվում է, թե․․․ իմ ուղղությամբ է փչում, ու մտքիս մեջ վարորդին հո չե՜մ խեթում, հո չե՜մ խեթում․․․
Հո․․․
«Մի օր պիտի մեռնենք, էլի»։ Մեկ էլ՝ ամեն-ամեն բանց եմ փոմանում․ «Հիմա․․․ թե իրեն թույլ տվել եւ հարբած է նստել ղեկին, էլի Աստված է մեծ․․․ Էլի՝ Աստված․․․»։
Էս մնացորդներն էլ, լավաշախառը, թափ-թաց են։ Ես էլ լարված եմ գեթ այնքան, որ նսպառ մոռանամ, թե իբր գիրք եմ գրում․․․ հանցագործ․․․Բայց․․․ Իսկ․․․ եւ․․․ գրո՞ւմ եմ, որ․․․ Սիրտս ահ ընկավ՝ տուն կհասնե՞մ արդոք, թե՞ չէ։
Բարեհաջող տուն հասածիս դիմավորող կատվիս իր հասանելիքը պարգեւելով՝ բաշխում ու քուն եմ մտնում իմ համար, մին էլ․․․ աչքս նոր-նոր է կպել, գլորվելով, օյին-զոյին, մյաու-վյաուով, մռռալ-մռմռալով, էս ինքնակորույս կատուս հո չի երգում, հո չի երգում․․․ Մի կերպ ինձ հասնում, հավասարակշռությունը վերականգնում, բայց ձեռքիս վրա է շիվարում։ Մի կետ-մի բջիջ էնքան շատ է լպստում, որ որսում է, պարզապես, էդ նույն բջիջը, վրան էլ քնում-մնում է։
Հետո հանկարծահաս զարթնում, դարձյալ ինձ է համբուրում․․․ Համոզվելով, որ ես եմ ու զայրացած եմ, քնոմ-մնում է։
Իսկ ես՝ հոգնած-նահարամ-քնաթաթախ, երազաթավ, պարզ է արդեն, ու գլխի եմ ընկնում, որ «Հարբած է արդեն»։
Ու,
արդեն,
«Ինչն ինչոց է»-ն էլ եմ գլխի ընկել, էս կատուս էլ էս կողմից ընկել է վրաս, կպել ու պոկ չի ու չի գալիս։ Կանչո՜ւմ է ու կանչո՜ւմ․․․ Մտածում եմ՝ եսուես, ինձուինձ․ «Սա ինձ․․․ տեսնես․․․ կթողնի՞․․․ չէ, չի թողնի, թե մի քիչ քնեմ-հանգստանամ, քի՞չ է, դեռ․․․ երազախառը, մուսաս էլ է եկել, հանգիստ չի տալիս, թե բա՜․․․ Չե՞ս ասիլ, էդ․․․»։
Այդ՝ Հայրենական պատերազմի պատճառով հարբեցիր։ Այ փիսո ջան, դու․․․
Ու քնատ ուղեղիս զույգ սլաքները․․․ հետեւյալ ուղղոթյուններով են աշխատում․
«Եթե․․․
եթե․․․
եթե․․․ ես այսըր մնացորդ չբերեի կատվիս, նա չէր հարբի։ Չէ։ Իսկ եթե
իսկ եթե
իսկ եթե ես
որպես մատուցողուհի չաշխատեի, հետս տուն ոչ մի մնացորդ էլ չէի բերի, չէ՞, այն էլ սպիրտաթաթախ․․․
(Սպիրտ բառից մի քիչ հարբելով՝ միտքս այսպես շարունակեցի)․
Եթե․․․ կարիքի մեջ չհայտնվեի, այդ․․․ ինչպե՞ս, է՜․․․ ինչպե՞ս մատուցող կաշխատեի՝ առ-հասարակ։
Ու,
եթե,
իր հերթին, ապահարզանի էլ չը-են-թարկվեի, այդ ուրկի՞ց, է․․․ ուրկի՞ց կարիքի մեջ կհայտնվեի, հը՞՞՞․․․
եվ,
եթե,
խեղճուկրակ չլինեի, առհասարակ, ես էլ իմ սեփական փշերը կունենայի, այդքան շատ չէի ծեծվի, ոչ մի դանակ էլ ոսկորիս չէր հասնի, մորս կամ զուգընկերոջս ձեռին խաղալիք չէի դառնա եւ ապահարզանի էլ պարզապես չէի, չէի, չէի ենթարկվի․․․
Ու եթե․․․
մայրս ժամանակին ինձ այդքան «չմշակեր», միայնումիայն լավ իմաստով, հաստատ որ՝ խեղճ չէ-ի, չէ-ի, չէ՜ի մեծանա։
Բայց․․․ ե՞ս եմ խեղճը։ Հըմմմ։ Այդ մայրս է խեղճ, որ որբ է մեծացել՝ անհեր ու անմեր։Եվ մանկություն էլ առհասարակ չի տեսել։
Ու եթե․․․ տատս․․․ սովից չմահանար, երբ մայրս ընդամենը մեկ տարեկան էր, իսկ Հայրն էլ, իր հերթին, Տուն վերադառնար, մորս նյարդերը, ինչ խոսք, ցայսօր անհամեմատ առողջ կպահպանվեին, իսկ եթե, իսկ եթե,
իսկ եթե․․․ Մայրական Պապս հետպատերազմյան աքսորտուքից չզգուշանար, եթե նա թիկունք վերադառնար, ինչ խոսք, թիկունք կդառնար իր, արդեն իսկ անմայր, երեխաներին։
Նա կվերադառնար, իսկ ինչո՞ւ,
բայց ինչո՞ւ,
ախ ինչո՞ւ
Չվերադարձավ մայրական Պապս՝ Հայրենական պատերազմից»։
Ես մի քիչ քնեցի այս մտքիս հետ եւ արթնացա կատվիս հերթական մյաուից։ Իսկ մտքիս թելն այսպես շարունակվեց։
«Սուս» ասացի ինքս ինձ ու ապա․ «Քնի՛ր, հանդարտվի՛ր, այ փիսո ջան, դու։ Արդեն մենք բացահայտեցինք, խորապես, որ Հայրենական պատերազմի պատճառով հարբեցիր դու։ Գուցե հարգեցի՞ր դու այդ պատերազմը՝ այդօրինակ սառնասրտությամբ, այո՞․․․
Բայց պատերազմը․․․ Հանցագործություն է, սիրելիս, որքան բնական, նույնքան էլ՝ մարդատյաց․․․»։
Իսկ ես
սիրում
ցավում-ափսոսում, բայց․․․ փիսո ջան, տե՜ս․․․ ոչ մեկին հանկարծ․․․ խաբար չտաս․․․Չեմ հարգում այդ աշխարհը։
Այդ աշխարհը՝ այս աշխարհ, հարկավ, Աստծո խեղանդամ երեխան է, իսկ գիրքս, դույզն, գուցե թե հավերժաբար կիսատ մնա, ինչպես ամեն մի լավ բան՝ իմ կյանքում։
Աստծո երեխան է, քանզի ձգտում է աստվածայինին, Արդարությանը, Մաքրությանը, Ճիշտ-ին, եւ նրա Բուն օրենքները, հատկապես Չգրվածները, ասես Սուրբ Գրից են քամված, արյուն-քրտինքով․․․ Բայց, այ փիսո ջան, մենակ դու ինձ լավ կհասկանաս, բա ես․․․ բա ես․․․ բա ես․․․ ճիշտ չե՞մ ասում ես․․․
Որ իր ճանապարհին հանցագործ աշխարհը՝ ՀԱ-ն, թողել ու թողնում է սոսկ-սպանդ, թախիծ կամ ինքնաթալանում․․․ Դեռեւս․․․ Թերեւս, ես ճիշտ եմ, էլի, երբ ասում եմ, որ․․․»։
Ու սիրտս լցվեց, շուրթերս փքվեցին, պռոշ արեցի ու սկսեցի բարձրաձայն-առատորեն արտասվել այս աշխարհի համար։ Հետո թմբիր իջավ ուղեղիս, ու ինձ մի պահ թվաց, թե ողջ Հողագունդը՝ համակ աշխարհը իր համառ մարդկությամբ, ուրեմն, ինքը՝ ՀԱ-ն է, որ կա։ Եվ որին փրկել է պետք, հենց այսօր-եւեթ․․․ փրկելու պես՝ բժշկել անգամ․․․ մոռացված սպիները։ Որին հարկավոր է, օդուջրից էլ շատ, պարգեւել․․․ առողջ ապագա։
Ու հենց այս մտքիս հետ էլ քունս փախավ, երազախառը-երազանքախառը, բարձրախոս «Արձագանք» ալիքը փուլ եկավ Անորոշի վրա, դադարեց։
Իսկ
Կատուս,
Իմ արցուններից իսպառ հարբելով, ի վերջո քնեց խոփ-խորը, նախանձելի քնով։
Իսպառ սթափելով՝ գիտեմ, թե ինչու ես հստակ-աներկբա մտաբերեցի, որ Հայրական Պապս ստալինյան աքսորին արժանացավ՝ «փայ» եղավ։ Այդ պատերազմից վերադառնալուն պես։
«Ու թեեւ․․․ ու թեեւ ու թեեւ նա վերադարձավ աքսորից անգամ, սակայն համաձայնեմ, որ աքսոը ինքը՝ վռնդվելն է, ո կա, իսկ վռնվելը միշտ էլ ավելի մահացու է, քան ինքը՝ Մահը, այդ իսկ պատճառով ես արտասվում եմ ալամ աշխարհի փոխարեն․․․»։
Ապա մահճակալիս ծալապատիկ բազմեցի ու բացականչեցի․ «Աշխարհի բոլոր կատուներ-չորոտանիներ-երկոտանիներ, բազմաոտնուկներ, սողուններ ու թռչուններ․․․ Լսո՞ւմ եք․․․ ի՜նչ ամոթ է, չէ՞, շատ ամոթ է, չէ՞։ Մոռանալ չի լինի․ ո՜վ մարդկային հասարակագ, ահա թե ինչու չվերադարձավ մայրական պապս՝ Հայրենական Պատերազմից․․․
Այդ մեր նախնյաց արյունն էր, որ չէր կարող զոհվել։ Եվ ամոթ չէր, ավաղ, նա ճիշտ վարվեց։
Նա պարզապես,
Չվերադաձավ,
Նա չկամեցավ,
նա չխիզախեց վերադառնալ՝ այդ Պատերազմից՝
Հայրենական։
«Հրաշքի պահեր» գրքից
