Փողոցներն ամայի ու դատարկ են: Դատարկության հոտն էր փչում: Մի ժամանակ ամայի ու դատարկ փողոցները լցնող մարդիկ, երեխաները, կեդանիները ապագայի տեսլականն էին, իսկ հիմա… երևի թե… փշրվեց ու քանդվեց ամեն հույս: Վառվեցին տներն, ու հրաժեշտի փոշին շաղ տվեցին բռնի կերպով դատարկված իրենց տան պատերով: Այդ օրը կնքվեց պատմական աղետի մեկնարկը, որը միախառնվեց մարդկանց լացի ու շների ոռնոցների հետ: Կատարյալ հոգևոր ինքնասպանություն էր տիրում:
Տեսնում եմ երեխաներից մեկին, որը մոտենում է Դեդո-Բաբո արձանին ու արյունոտ ձեռքերը քսում է բաբոյի դեմքին: Բաբոն ու Դեդոն այդ երեխայի նման տխուր էին, հոգնած ու միևնույն ժամանակ հանգիստ: Երեխան փորձում էր հասկանալ հանգստության իրական դրդապատճառը, բայց ավաղ մայրը վերջին վայրկյանին բղավեց.
– Բալա՜, գնացինք…
Երեխան չշրջվեց, ետ-ետ քայլով հետևում էր Դեդո-Բաբո արձանին՝ հույս ունենալով, որ նրանք կբռնեն երեխայի ձեռքից, կառնեն իրենց գիրկն ու կշշնջան՝ ձեր տնից մի գնացեք, ամեն ինչ ավարտվել է։ Բայց ամեն բան լոկ մղձավանք էր՝ սառը, խոնավ ու ցուրտ էր այդ մղձավանջը: Մղձավանջում Դեդոն ու Բաբոն խոստացան մինչև վերջ մնալ, հետևել բռնի տեղահանություններից հետո կատարվելիք դաժանություններին։ Նրանք խոստացան երեխային, որ կպատմեն քանդվող եկեղեցիների և այնտեղ տեղի ունեցող այլանդակությունների մասին, նրանք խոստացան, որ կպատմեն՝ այրվող ու «մուխտառ» այգեստանների, մոլորված ու անպտուղ ծառերի, անգամ երկնքի մասին, որը այդ օրվանից սկսած զարմանալիորեն փոխել էր իր գույնը: Երեխան այդ ամենը հասկանում էր, բայց չգիտեր՝ ինչպես հավաքագրեր մտքերն ու բառերը՝ հույզերը ճշգրիտ պատմելու համար: Նա անպատասխան թողեց նրանց ու արագ քայլերով շտապեց ավտոբուսի կողմը:
Այդ օրվանից սկսած՝ ամեն բան մթնեց, մառախուղը չէր լքում՝ անցյալում կյանք տված այդ տարածքին, թվում էր ՝ մի քանի ժամից ավտոբուսով ստիպողաբար իրենց տները լքած մարդիկ վերդառնալու էին ու շարունակեին ապրել նույն մտքերով ու կենսակերպով: Բայց անցավ մեկ ժամ… երկու… երեք… այդպե՜ս էլ չվերդարձան: Փողոցում թափառող կենդանիները փնտրում էին իրենց տերերին, կեսը սպասում էր հենց իրենց տան դիմաց, մյուս կեսը՝ անկյուններում, ուրիշ փողոցներում, դատարկ խանութներում: Մահացու լռություն էր։
Օրերն ու շաբաթները հաջորդում էին իրար: Այդ տարածքի լռությունը երբեմն խախտվում էր այլանդակ բղավոցներով ու ոտնահետքերով: Լսվում էին օտար լեզվով երկխոսություններ, անհայտ բարբառով երգեր: Ինչ-որ մեկերը պարում էին՝ ինչ-որ անհայտ պարեր: Նրանցից մի քանիսը զենքերով ու ոտքով կոտրում էին գերեզմանաքարերը, եկեղեցիների ներսում՝ խաչերը, այրում Աստվածաշունչն ու հոգևոր կյանքին նվիրված գրքերը: Որոշները մտնում էին տները, գրադարակներում փնտրում քարտեզներ ու տանում իրենց հետ՝ մոխրացնելու նպատակով:
Տեսնում եմ խաղաղ դաշտավայրերում այլանդակների քայլվածքը, նրանք տրորում էին ծաղիկները, ավիրում բերքը, իսկ որոշները պոկում, լցնում տոպրակի մեջ ու տանում իրենց հետ:
Ավտոբուսում կուչ եկած երեխայի սիրտը սկսեց արագ խփել: Նա զգաց, որ հենց այդ պահին այլանդակը ներխուժել է իր սենյակ ու ծվեն-ծվեն է անում խաղալիքները, դասագրքերը, տետրերը, իսկ պատից կախված Դեդո-Բաբո արձանի մոտ արված իր լուսանկարը հասցրել էր փրկել եւ սիրտը հանգստացնելու համար հանեց այն ծոցագրպանից ու երկար նայեց:
Լուսանկարում նրանք՝ երեքով, ժպտում էին: Այդ ժամանակ սպանված չէր նրա հարևան դասընկերը, սահմանում չէր զոհվել հորեղբայրը: Այդ ժամանակ նա մղձավանքներից վեր չէր թռնում ու բղավելով կանչում մորը՝ համոզվելու համար, որ մենակ չէ: Նրա երազները կապույտ էին, սովի պակաս չունեին, քարացած ու ամայացած ներկայով չէին:
– Բա հիմա էս պահը մեր պատմության դասագրքերում գրելո՞ւ են, – հանկարծակի հարց էր, որը ստիպեց մորը կտրվել մտքերից ու վերադառնալ իրականություն:
– Ո՞ր պահը:
– Որ ավտոբուսներով լքում ենք մեր տունը:
– Երևի:
Մոր անկայուն պատասխանները չհագեցրին երեխայի սիրտը: Հանկարծ նա հիշեց իր կատվին, ում հետ անցկացրել էր իր մանկության կեսը: Մոռացավ այնտեղ: Դռան դիմաց:
– Կատվին պիտի վերցնեինք մեզ հետ:
– Չեն թողնում:
– Էս վարորդը զզվելի դեմք ունի: Ինչի՞ չթողեց,- երեխայի աչքերը լցվեցին, սկսեց լաց լինել՝ հիշելով կատվի փոքրիկ թաթիկներն ու իր հետ անցկացրած անհոգ վայրկյանները:
Հետո էլեկտրականությունը մարեց տարածքի ներսում: Պետական շենքերը լուծարվեցին: Կարևոր փաստաթղթերի կեսը մնաց չստորագրված ու չընթերցված: Գրադարանների չփրկված գրքերը սկսեցին սպասել իրենց պատռողներին, իսկ պատռողներ անպայման լինելու էին:
Երեխան հասավ քաղաք: Նայեց արևոտ երկնքին ու զարմացավ, որ իր տան վերևի ամպերը այդպիսին չէին: Երկիրը կարծես բաժանված լիներ երկու մասի: Նա նստեց քարի վրա ու անհույս նայում էր մեկ մորը, որը ինչ որ թղթեր էր լրացնում՝ գեր աշխատողի դիմաց նստած, մեկ՝ այդ արևոտ երկնքին:
– Գիտես իմ քույրիկին քիչ առաջ հողի մեջ դրեցին, – նրա կողքը նստեց շեկ հյուսքերով, վեց տարեկան մի աղջիկ:
– Էնքան կուզեի կատուս մոտս լիներ:
– Իմ քույրիկն էլ էր շա՜տ սիրում կատու… Շուն էլ:
Աղջիկը սկսեց մատներով դզմզել ձեռքում պահած կեղտոտ տիկնիկի մազերը, հետո մատը թքոտեց ու սկսեց լվանալ դեմքը:
Աղջկան ծնողները կանչեցին: Մայրը մոտեցավ տղային ու սկսեց ինչ –որ բան ասել: Տղան նայում էր մոր սև աչքերին, բայց չէր լսում:
– Ես քեզ համար կատու կգտնեմ, մի մտածիր…
– Բա Դեդոն ու Բաբոն ե՞րբ կգան:
Մայրն էլ չգիտեր այդ հարցի պատասխանը: Նա բռնեց տղայի ձեռքից ու զգաց մատների սառնությունը: Զարմացավ, որ դրսում տաք էր, բայց մատները սառն էին մնացել:
Դեպքերից երկու օր առաջ փողկապավորներից մեկը լքեց իր աշխատասենյակը և լույսը մարելուց ու հրաժեշտ տալուց առաջ նայեց այն դարակին, որտեղ դրված էր հույժ գաղտնի մի փաստաթուղթ, իսկ վրան գրված էր «Արցախի Հանրապետություն», իակ վրան` կարմիր կնիք: Այդ փաստաթղթի ներածությունը տխուր էր: Վրայից փչում էր նույն տների դատարկության հոտը: Այդ փաստաթուղթը գունատված էր, ինչպես այն փոքրիկ աղջկա քրոջ անկենդան մարմինը:
