Սիրանուշ Զախարյան/Անաշուն

   – Կանգառում կանգնե՛ք։

Մտքերի ոլորապտույտներն ընկած վարորդն անցավ կանգառն ու այդպես էլ չկանգնեց։ Տարօրինակ անտարբերությամբ երթուղայինի ուղևորների՝ «Կանգառում իջնող կա» ձայնարկություններն էլ կուլ գնացին։ Նույնպիսի տարօրինակ անտարբերությամբ էլ չկրկնվեց «Կանգառում կանգնեքը»։

    Քսանչորս համարի երթուղայինի վարորդներն արդեն սովոր էին տիկին Մարինեին, կամ ինչպես հաճախ իրար մեջ քչփչում էին՝ օրիորդ Մառային մինչև վերջին կանգառ հասցնելուն։ Միայն վարորդի՝ «Վերջին կանգառն է» կանչն էր ստիպում Մարինեին սթափվել, ցանցոտված դրամապանակից շտապելով հանել ամեն անգամ վերջինը մնացած կոպեկներից մեկը, տալ վարորդին ու տեղափոխվել հակառակ ուղղությամբ շարժվող երթուղային։ Երբեմն էր պատահում, որ նախկին ուսանողներից մեկը կամ վարորդը լիներ, կամ ուղևորներից մեկը, ու երթևեկությունը գոնե մի ուղղությամբ իր դրամապանակի համար ցավոտ չլիներ։ Նիհարած ու կռվարար, գեր ու կատակասեր վարորդներից և ոչ մեկը չգիտեր Մարինեի պատմությունը։ Բոլորի համար օրիորդ Մարինեն ընդամենը տանը մնացած, մի քիչ խելքը գցած, թոշակի անցած նախկին դասախոս էր, ով չէր հաջողել մարդկային ոչ մի հարաբերություններում՝ գործընկեր, ուսանող, բարեկամ ու անգամ հարևան։ Մարդկային հարաբերություններում հաջողելն անմարդկային ուժ է պահանջում։ Իսկ այդ ուժը Մարինեին հարկավոր էր երեք ամիսը մեկ իր ունեցած միակ պահարանը սենյակի մի անկյունից մյուսը տեղափոխելու համար։ Ամեն անգամ նման տեղափոխություններին հարմարվելն էր միայն, որ թույլ էր տալիս առժամանակ փակել հիշողության ճամպրուկն ու իրեն համոզել, որ բան չի մնացել ապրելու, մի քիչ էլ այս մեկին հարմարվի, ու իրեն հրաժեշտ կտան չբարևողները։ Ինչպես ինքն էր պատկերացրել՝ հրաժեշտը անցավ, արագ ու շուտ մոռացվող էր լինելու, որովհետև նորից բարևելու  կույր հավատը, որը երբեք չէր եղել, շարունակելու էր չլինել։ Այդ կույր հավատով ինքն էլ արդեն չէր հիշում, թե քանիերորդ աշունն էր ճանապարհում։

    Հակառակ ուղղությամբ ընթացող վարորդը կանգնեց «Մառայի կանգառում»։  Մարինեն լուռ իջավ, դողացող քայլերն ուղղեց դեպի փոքրիկ կացարանը, որը ստացել էր պետության կողմից։ Հոկտեմբերյան գունագեղությունը նկարչի հմտությամբ զարդարել էր Մարինեի ճանապարհը՝ դեղնակարմիր տերևները խշխշում էին նրա ոտքերի տակ, արևի՝ հեռանալ չցանկացող շողերը մանուշակել էին երկինքը, մեղմ քամին սվսվում էր ծառերին մնացած մի քանի տերևների հետ։ Մարինեն սակայն ջերմությամբ չէր դիմավորում և ոչ մի տեսարան։ Հասնելով մուտքի մոտ՝ Մարինեն գրպանից հանեց բանալիներն ու բարձրացավ երկրորդ հարկ։ 

    – Բարև Ձեզ։ Դուք Մարինեն եք, չէ՞։ Ասեք, որ հա։

    – Հա, – պատասխանեց Մարինեն՝ զննող հայացքով նայելով իր դռան դիմաց կանգնած միջին տարիքի կնոջը։ Կինը գեղեցիկ էր, ինչ խոսք։ Պետք է ընդուներ, որ ավելի գեղեցիկ, քան ինքը՝ այդ տարիքում։ Ինքն էլ չհասկացավ, թե ինչու սիրտը սկսեց անհանգիստ թրթռալ։ Կնոջ հոգնած, բայց միևնույն ժամանակ ոգևորված աչքերից երևում էր, որ երկար է փնտրել։

    – Տարիները քեզ շատ են փոխել։

    – Մենք ծանո՞թ ենք, – իրեն հատուկ սառնությամբ հարցրեց Մարինեն։

    – Ծանո՞թ, – քմծիծաղ տվեց կինը։ 

    Նրա խոսելաոճից, շարժուձևից երևում էր, որ կայացած կին է։ Մարինեն փորձում էր մտաբերել նախկին դասախոսական կազմի անդամներին, ուսանողներին, հին հարևաններին, բայց ոչ մեկի մեջ չէր գտնում կնոջ դիմապատկերը։

    – Մի պատմություն կպատմեմ քեզ, որից հետո դու որոշիր՝ մեր կապն ինչպես անվանել։  

    – Ներս եկեք, տանը կպատմեք։

    Ներս մտան։ Կնոջ մարմնով սարսուռ անցավ։ Միշտ պատկերացրել էր, որ դասախոս Մարինեի կյանքը պետք է որ բավականին բարեկեցիկ լիներ։ Տեսնելով կիսաքանդ պատերը, պատին կախած պատառոտված ծանոթ գորգը, զգալով խոնավ գաջահոտը՝ կինը դռան շեմին կանգ առավ։

    – Ներս մտեք, շեմին չեք խոսելու, չէ՞, – դուռը ծածկելով՝ առաջացավ Մարինեն։ – Պատմեք։

    Կինը լուռ էր։ Զգում էր, թե ինչպես են անհնազանդության ալիք բարձրացնում ծնկներն ու համարձակվում թուլանալ։ Թեպետ ինքը վաղուց էր սովորել կառավարել միտքն ու մարմինը, բայց հոգու հատակում թաքնված բեկորներ կային, որոնք որոշել էին շարժվել ու հիմնակատակ քանդել արհեստածին կառույցները։

    – Ի՞նչ էիք ուզում պատմել, – կրկին հարցրեց Մարինեն։ – Իմ աթոռները գուցե Ձեր կոկիկ հանդերձանքին չեն համապատասխանում, բայց եթե ուզում եք, կարող եք նստել։

    – Հիմա կպատմեմ, – վերջապես խոսեց կինը՝ նստելով առաջարկված աթոռին։ Զննող հայացքը նկատեց փոքրիկ սեղանը, որի վրա մի մաշված թերթ էր դրված, մատիտ ու ռետին։ Թվում էր՝ թերթի խաչբառերը մի քանի անգամ լուծվել, ջնջվել, հետո նորից են լուծվել։ Կինը նկատեց նաև ծանոթ վարագույրն ու հնամաշ ծածկոցը, ապա խորը շունչ քաշեց, ձեռքերը դրեց ծնկներին՝ դողը թաքցնելու համար, ու սկսեց խոսել։ – Անկեղծ կլինեմ՝ ես շատ երկար տարիներ էի պատրաստվել մեր հանդիպմանը։ Սակայն խոսքերը շարվել են կոկորդումս։ Թվում է՝ հիշողությունս էլ լքել է ինձ, ու անզոր եմ որևէ բառ խոսելու։ Պատմությունը, որն ուզում եմ պատմել, եղել է ամռանը, – հայացքը հառելով գորգին՝ ասաց կինը։ – Ամառ էր։ Այնքան շոգ էր, որ մի բաժակ ջուրը կես ժամից կես էր դառնում։ Ես պաղպաղակ ուզեցի, բայց դու քո ունեցած վերջին գումարով ինձ համար գրիչ գնեցիր։ Ինձ ասացիր, որ այդ գրիչով գրած իմ բոլոր նամակները քեզ կհասնեն։ Համբուրեցիր ձեռքերս, կարմիր այտերս, ամուր գրկեցիր, ճակատս զգաց մատներիդ սառնությունը, որն այդ շոգին թերևս միակ անհրաժեշտությունն էր ինձ համար։ Ու չգիտեի, որ կարոտելու եմ այդ սառնությունը ջերմության պես, կիսատ  ու միանման ցուրտ են դառնալու բոլոր օրերս։ Մեկ ամիս անց՝ ամառվա վերջին օրը, գրիչս վերջացավ։ Ես այլևս քեզ նամակ չգրեցի, որովհետև վստահ էի, որ ուրիշ գրիչով գրած նամակներս չես ստանալու, – հուզմունքը փորձելով թաքցնել գորգի անցքերում՝ կինը խուսափում էր Մարինեի հետ հայացքի հանդիպումից, ինչի արդյունքում չէր նկատում Մարինեի՝ վայրկյան առ վայրկյան սպիտակող դեմքը։ – Ես չհասկացա, որ ինչ-որ բան ավարտվել է, չնկատեցի առաջին աշունը, հետո՝ երկրորդը, երրորդը, ու արդեն երեսունյոթերորդը։ Աշունը սիրուն ավարտ է նկարում մեզ համար։ Գարունը զարթոնք է՝ ինչպես ասում են, բայց ձմեռը ավարտը չէ։ Ձմեռը սկիզբն է, հատվածի սկզբնակետը, թվային առանցքի զրոն, իսկ աշունը՝ ավարտը։ Ես անաշուն մնացի, ես ավարտը չնկատեցի։ Ես ունեցա վերջին ամառ քեզ հետ ու քո առած վերջին գրիչը։ Այսօր ես գտա քեզ։ Իսկ դու ինձ չփտրեցիր։ Դու տեղս գիտեիր, ու չեկար ինձ մոտ։ Այդ ի՞նչ մայրական սեր է, որ մոռանալ գիտի։ Մամ, որքան եմ երազել քեզ դիմել ու գիրկդ նորից զգալ։ Պատմիր ինձ մի պատմություն։ Հորինիր ինձ համար մի հեքիաթ, որին ես կհավատամ այն յոթ տարեկան փոքրիկի պես։ Ես կհավատամ, միայն պատմիր ինձ, թե ինչու չես եկել։ Պատմիր, թե այդ ինչ մայրական սիրտ է, որ ուրանալ գիտի։

    – Դու՜, – հառաչեց Մարինեն՝ դժվարությամբ ոտքի վրա կանգնելով։ – Դու՜ ես, իմ փոքրիկ փերի, իմ սիրուն Նանե։ Քո մատնե՜րը, թույլ տուր դիպչեմ, թույլ տուր գրկեմ, – առաջացավ նա՝ արցունքներին թողնելով, որ առաջնորդեն իրեն, – գիտեմ, հավատա գիտեմ, որ արժանի չեմ ոչ մի գրկախառնության և ոչ մի համբույրի։ Բայց թող, որ մատներիցդ կարոտս առնեմ։ Իմ ճերմակած մազերի մեջ, կնճիռներիս ակոսներում, մոտիկն ու հեռուն իրարից չտարբերող իմ աչքերում քո կարոտն է միայն, – հեկեկաց Մարինեն՝ գրկելով դստեր ձեռքերը։

    – Ես շատ բան չեմ հիշում, երևի այսպես ավելի լավ է։ Ու քեզ ունեցած հարցերս էլ շատ չեն։ Միայն իմ մի հարցին պատասխանիր։ Ինչո՞ւ գոնե մի անգամ չեկար, գոնե մի անգամ ներս չմտար այն դռնով, որից տարիներ շարունակ աչքերս չէին հեռանում։  

    – Ես քեզ երկար տարիներ թաքուն հետևել եմ, – ծնկեց Մարինեն ու զգաց սրտի բութ ծակոցը։ Այդպես ծակում է թմրած սիրտը, որը մաքառում է մի քանի անգամ ավել արյուն մատակարարելու համար։ – Երբ հորդ սպանեցին, ես ստիպված էի փախչել մեր գյուղից։ Միայն մի երկու իր եմ կարողացել ինձ հետ տեղափոխել։ Քեզ համար ավելի ապահով տեղ չէի կարող գտնել, Նանե։ Ես նկուղներում եմ ապրել՝ մինչ աշխատանք գտնելս։ Աշխատանք գտնելուց հետո հորդ պարտքերն եմ փակել, իսկ քեզ ինձնից հեռու եմ պահել, որ այդ արնախումները քեզ չգտնեին։ Երբ տեսա, որ քննություններդ հաջող հանձնեցիր ու ընդունվեցիր համալսարան, հասկացա, որ գերուժ ունես՝ կյանքի մնացած փոթորիկների դիմաց ամուր կանգնելու համար։ Իսկ երբ աշխատանքի ընդունվեցիր՝ ուսմանդ հետ համատեղելով, ես մտածեցի, որ ավելի լավ է ինձ մեռած համարես, քան քեզ համար բեռ լինեմ։ Ներիր, ներիր ինձ, որ քեզ պես ուժեղ չեմ։ Ներիր, որ․․․

    – Էլ մի շարունակիր, մի ասա ոչինչ։ Ես հասկանում եմ, որ գուցե քեզ հետ լինելով ես չհասնեի այն ամենին, ինչն ունեմ։ Բայց ինձ համար այս ամենը քնելուց առաջ քո մի համբույրի արժեքը չունի։ Իմ ներելուց առաջ նախ դու ինքդ քեզ ներելու կարիքն ունես։ Վեր կաց, խնդրում եմ։ Մի՛ արա այնպես, որ ավելի ցավա հոգիս, – կանգնեց Նանեն։

    – Էլի կգա՞ս։ Էլի արի։ Գուցե իրավունք չունեմ ասելու, բայց ես քո կարիքն ունեմ։

    – Կգամ։ Երևի։

    Նանեն շտապով դուրս վազեց։ Հուզումնախառն բաբախից սիրտն իր տեղը չէր գտնում։ Թվում էր՝ ամբողջ մարմնում միայն սիրտն է, զարկում է՝ որ կողմից հասցնի, զարկում է ցավալով, ցավեցնելով, փախչելով, ճչալով։ Նանեի աչքերն այս աշունն էլ չնկատեցին։ Այն չքնաղագեղ ճանապարհը, որն ուղեկցում էր Նանեին, էլի աննշմարելի մնաց։ Մեկ վազում էր, մեկ քայլերը դանդաղորեն իրար առաջ շպրտում, մեկ թուլացած նստում մայթեզրին, մեկ անզոր ճիչեր արձակում՝ ամբողջ ճանապարհին իրեն հետապնդող ծնկած ու գունատ մոր պատկերը աչքերի առաջից հեռացնելու համար։ Հանկարծ մի պահ կանգ առավ։ Թվաց, թե այլևս անզոր է առաջ շարժվել։ Թվաց, թե մի ձեռք նրան ետ է տանում։ Հնազանդվեց, լուռ ենթարկվեց ու անշտապ քայլերն ուղղեց դեպի Մարինեի տուն։ Սիրտը կարծես ուզում էր գտնել իր բաժին աշունը, գտնել ու սիրուն ավարտ նկարել՝ կյանքի հաջորդ էջերն առանց նախորդների ազդեցության սկսելու համար։ Նանեի քայլերն այս անգամ անվստահ ու երկյուղած էին։ Ինքն էլ նույն պահանջատերն ու վիրավորը չէր, ինչ մեկ ժամ առաջ։ Հասավ Մարինեի տուն։ Դուռը կիսաբաց էր՝ ինչպես թողել էր ինքը։ Ճանապարհին պատկերացնում էր, թե ինչպես է լսելու մոր աղիողորմ լացը, ինչպես է վազելու, գրկելու նրան ու ասի, որ այսուհետ իրենք միասին են անցնելու կյանքի փորձությունները, որ դաժան խաղ է խաղացել ճակատագիրը՝ նրանց իրարից բաժանելով ու անաշուն թողնելով, որ այսուհետ իրենց եղանակի նկարողը հենց իրենք են լինելու։ Սակայն կիսաբաց դուռն ու անխախտ լռությունը տարօրինակ դողով պատեցին Նանեի մարմինը։ 

– Մա՜մ, – կանչեց Նանեն դռան մոտից։

    Շարունակվող լռությունը ստիպեց Նանեին առաջանալ ավելի սարսափով։ Փոքրիկ միջանցքից սենյակ տանող մեկ մետրը նրան անվերջանալի թվաց։ Մայրն ընկած էր հատակին․ ափի մեջ մատիտ կար, կողքին՝ ընկած մի թղթի կտոր․ «Գտիր աշունդ, Նանես։ Ես գնում եմ, իմանալով, որ բարևիս սպասող կա»։