Վասիլի Գրոսմանի քաղբանտարկյալ գիրքը/Վարդան Ջալոյան

2019 թ֊ին հրատարակվեց Վաչե Սարգսյանի «Ակեղդամա» վեպը։ Հեղինակը վեպն սկսել է գրել 1960-ական թթ. գուլագի ճամբարներում 16-ամյա ազատազրկումից վերադառնալուց հետո: Հեղինակը վեպի առաջին տարբերակն ավարտում է 1965 թ. եւ հրատարակության հանձնում խրուշչովյան «ձնհալի» այս վերջին տարում: Խորհրդային տարիներին մի քանի անգամ փորձ է արվել հրատարակել վեպը: Չնայած բազմաթիվ հեղինակավոր դրական կարծիքներին՝ գրքի հրատարակությունը շարունակաբար մերժվել է Խորհրդային Հայաստանում: Սակայն հեղինակը վեպի վրա շարունակել է աշխատել մինչեւ իր ինքնասպանությունը` 1987 թվականին:

Վաչե Սարգսյանը իր վեպը գրել է՝ ոգեշնչվելով Վասիլի Գրոսմանի հետ հանդիպումից։ Հետագայում հրատարակված «Բարին ընդ ձեզ» ճանապարհորդական նոթերում Վ. Գրոսմանը հիշատակում է ոմն Սարգսյանի, որը նույնպես երկար տարիներ է անցկացրել սիբիրյան աքսորում, բայց կարծես թե տարիքով չեն համընկնում, վերջինս ծերունի է, հին հեղափոխական, ծանոթ է եղել Վ. Լենինի հետ։ Բայց Վաչե Սարգսյանի հերոսի եւ Գրոսմանի հերոսի միջեւ կան համընկնումներ։ Զ. Խալափյանի կարծիքով. «տարբեր ազգությունների ներկայացուցիչների, իսկական ինտերնացիոնալիզմի, ճշմարիտ բարեկամության, ընդհանուր ճակատագրով դատապարտված (…) մարդկանց սքանչելի մի պատկերասրահ է այս գիրքը»։ Այդպիսին է նաեւ Գրոսմանի Սարգսյանը։

Դժվար է եղել գրքերի ճակատագիրը Խորհրդային Միությունում, ինչպես նրանց հեղինակների կյանքը։ Այդպիսին է Վասիլի Գրոսմանի «Կյանք եւ ճակատագիր» եւ Վաչե Սարգսյանի «Ակղեդամա» վեպերի ճակատագիրը։ Վ. Գրոսմանը իր «Բարին ընդ ձեզ» գրքում զուգահեռներ է անցկացնում հայկական եւ հրեական ճակատագրերի միջեւ։ Գրոսմանը հետպատերազմյան տարիներին նշանավոր գրող եւ լրագրող էր, խորհրդային գրականության «դասական»։ Բայց դա նշանակում էր նաեւ, որ նա միշտ գրական-քաղաքական ինտրիգների էպիկենտրոնում էր եւ հրաշքով է փրկվել ձերբակալությունից։

Գրողներին վերահսկելու ամենահիմնական գործիքը ոչ ԿԳԲ֊ն էր, ոչ էլ Գլավլիտը, այլ Գրողների միությունը։ Եթե միության անդամ չէիր, ապա գրական գործունեությունը համարյա անհնար էր։ Գրողների միությունը ոչ միայն վերահսկում էր, այլ կարեւոր սոցիալական գործիք էր՝ բնակարան էր տալիս, ավտոմեքենայի հերթագրում, որոշում ով կարող է մեկնել արտերկիր։ Էլ չեմ ասում հոնարարների մասին։ Վեպի հոնարարը հավասար էր խորհրդային հասարակ ինժեների տասը-քսան տարվա աշխատավարձին։

Ըստ էության, հայտնի գրողները սովետական «օրինական» միլիոնատերերն էին։ Այդպես էր, որովհետեւ սոցռեալիստական գրականությունը կուսակցական քարոզչական մեքենայի կարեւորագույն մասն էին, հասարակ մարդկանց գիտակցության վրա ազդելու անմիջական եւ հզոր գործիք։

Վ. Գրոսմանը որպես գրող ձեւավորվել է հենց Ստալինի ժամանակաշրջանում։ Ուստի նա չէր կարող չհասկանալ՝ պաշտոնական գաղափարական դիսկուրսն անտեսող վեպը չի տպագրվի։ Եվ այնուամենայնիվ նա շարունակում էր 50֊ականների երկրորդ կեսին աշխատել «Կյանք եւ ճակատիգիր» վեպի վրա։ Թե ինչի վրա էր հույսը՝ կարելի է միայն ենթադրել։ Գրոսմանը գիտակցում էր, որ իրական սպառնալիքը կառաջանա հենց գրքի ձեռագիրը հայտվի որեւե խմբագրությունում։ Գիտակցում էր նաեւ, որ 20-րդ կուսակցական համագումարից հետո ձերբակալությունը քիչ հավանական է։ Ծայրահեղ դեպքում՝ քննարկում եւ տպագրության արգելք։ Առաջին ծիծեռնակը 1955 թվականին գրած «Տիրգարտեն» պատմվածքն էր, որը տպագրել մերժվել են, եւ հրատարակվել է միայն Գրոսմանի մահից հետո։

Վ. Գրոսմանի ընկեր Ս. Լիպկինը իր հուշագրությունում գրում է. «Ի վերջո, [«Литературная Москва», Գրական Մոսկվա] ալմանախի խմբագրությունը՝ Կազակեւիչի գլխավորությամբ, մերժեց պատմվածքը։ Այս մարդկանց կարելի է հասկանալ, նրանք փորձել են իշխանություններին ապացուցել, որ բարեխիղճ գրողներն ունակ են լավ հրատարակություն անել»։ «Բարեխիղճ», իհարկե, ասված է հեգնանքով։

Վ. Գրոսմանի «Կյանք եւ ճակատագիր» վեպի համար էական նշանակություն է ունեցել «Պաստեռնակի կազուսը»։ Ինչպես գիտեք, Բորիս Պաստեռնակը օտարերկրացիներին էր հանձնել «Դոկտոր Ժիվագոյի» ձեռագրերը՝ դրանով իսկ սկիզբ դնելով արտասհմանում չարտոնված հրատարակությունների պրակտիկային։ Հրատարակությանը հաջորդեցին 1958 թվականի Նոբելյան մրցանակը եւ խորհրդային մամուլում համատարած հալածանքները։ Նոբելյան մրցանակակրին մեղադրանք է առաջադրվել զրպարտության եւ դավաճանության համար։ Բայց չեն ձերբակալել։

Պաստեռնակը շրջահայաց էր գործում. 1956 թվականի սկզբին նա «Դոկտոր Ժիվագոյի» մաքրագիր ձեռագրերը հանձնեց «Նովի Միրի»-ի եւ«Զնամյայի» խմբագրություններին։ Այսպիսով, նա նախապես ցույց տվեց, որ պատրաստ է եւ մտադիր է վեպը հրատարակել ԽՍՀՄ-ում։ Դրանից հետո, չսպասելով խմբագրության արձագանքին, նա սկսեց ձեռագրեր ուղարկել արտասահման։ 1956 թվականի սեպտեմբերին «Նովի Միրի» խմբագրությունը պաշտոնական նամակ ուղարկեցին Բ. Պաստեռնակին։ Այնտեղ ասվում էր, որ վեպին բնորոշ է «սոցիալիստական հեղափոխության մերժման ոգին»։ Այնուհետ ձեռագրերից մեկը գաղտնի պատճենահանվել է ԿՀՎ-ի գործակալների կողմից, իսկ լուսապատճենը տեղափոխվել է էմիգրանտական տպարան, որից հետո շարվածքը փոխանցվեց հոլանդական հրատարակչություն, որտեղ այն շտապ տպագրվեց։

Պաստեռնակ֊Գրոսման զուգահեռը կարեւոր եղավ «Կյանք եւ ճակատագիր» վեպի համար։ Պաստեռնակը 1950-ականների հերոսն էր՝ մարդ, որ համարձակվել էր զանցել խորհրդային մղձավանջային կանոնները, որ համաձայնել է ցանկացած պատժի հանուն իր ստեղծագործության: Վեպի տպագրությունը եւ Նոբելյան մրցանակը սարսափ հարուցեցեցին խորհրդային գաղափարախոսական եւ գրական վերնախավում․ այն հզոր հարված էր խորհրդային հրատարակչական պրակտիկային։ Գրոսմանի համար սա իսկապես օրինակ էր: Ոչ միայն ստեղծագործողի հաղթանակ, այլեւ օրինակ, թե իրեն ինչ հաշվեհարդար է սպասվում։ Գրոսմանը եւ Պաստեռնակը միմյանցից անկախ հասկացան, որ քաղաքական իրավիճակը գնալով ավելի ու ավելի արագ է դեգրադացվում դեպի նախկին՝ ստալինյան դարաշրջան: Վ. Գրոսմանը, անշուշտ, կանխատեսում էր գրաքննության արգելքը, բայց, այնուամենայնիվ, շարունակեց գրել «Կյանք եւ ճակատագիր» վեպը։

Վեպի հրատարակման պայմանագիրը կնքվել է 1960 թվականի մայիսի 23-ին «Զնամյա» ամսագրի հետ։ Վեպի ծավալը քառասուն հեղինակային թերթ էր, այսինքն՝ ավելի քան հազար ստանդարտ մեքենագրված էջ։ Հեղինակը պետք է ձեռագիրը խմբագրին հանձներ հոկտեմբերի 1-ից ոչ ուշ։ Գրոսմանը հասկանում էր, որ 1960 թվականին «Կյանք ու ճակատագիր» վեպը մերժվելու է ցանկացած խորհրդային խմբագրության կողմից։ Բայց, ինչպես Պաստեռնակի դեպքում, ձեռագիրը պետք է ներկայացվեր այն «լեգալացնելու» համար։ Ձեռագիրը, ավելի ճիշտ՝ երկու մեքենագրված օրինակ, խմբագրությունը ստացել է 1960 թվականի հոկտեմբերի 8-ին, իսկ դեկտեմբերի 16-ին հեղինակը պաշտոնապես հրավիրվել է խմբագրության նիստին, որտեղ պետք է քննարկվեր նրա վեպը։ Խմբագրության նիստը կայացել է դեկտեմբերի 19-ին, բայց Գրոսմանը չի ներկայացել։ Մասնակիցներից մեկը ասում է. «Ակամա, մտքումս մի համեմատություն է գալիս Բ.Պաստեռնակի «Դոկտոր Ժիվագո» վեպի հետ, որը ես կարդացի եւ որի մասին ստորագրեցի «Նովի Միր»-ի խմբագրական խորհրդի նամակը։ Եվ եթե այս համեմատության մեջ գնանք մինչեւ վերջ, ապա, թերեւս, «Դոկտոր Ժիվագոն» ընդամենը գարշահոտ փուստիկ է այն վնասակար ազդեցության կողքին, որ կբերի Վ.Գրոսմանի վեպը»։

Ժողովի արձանագրությունը փոխանցվեց Վ. Գրոսմանին, իսկ ԿԳԲ-ի աշխատակիցները 1961 թվականի փետրվարի 14-ին առգրավվեցին Վ. Գրոսմանի ձեռագրերը։ Իշխանությունը «ձերբկալեց» վեպի բոլոր օրինակները՝ հավանաբար զգուշանալով, որ ինչպես Բ. Պաստեռնակի «Դոկտոր Ժիվագո» վեպը, այն կտպագրվի Արեւմուտքում։ Բայց երկու օրինակ նա հասցրեց փոխանցել վստահելի ընկերներին։ Վստահելի, բայց ոչ այնքան համարձակ, որ դրանք փոխանցեին Արեւմուտք։ Այն Արեւմուտք հասավ միայն 1980 թվականին։

ՊԱԿ-ի նախագահ Շելեպինը պատրաստեց զեկուցագիր, որտեղ նշվում է. «Գրոսմանի արձագանքը գրողների հասարակական կազմակերպությունների որոշումներին բացասական է։ Նա կարծում է, որ վեպը գրված է իրատեսական դիրքերից եւ ցուցադրում է միայն ճշմարտությունը, եւ իր՝ Գրոսմանի մեղք չէ, որ ճշմարտությունն այդքան դաժան է։ Նա հավատում է, որ ժամանակ կանցնի, եւ վեպը կհրատարակվի»։ Վեպի հեղինակը համառորեն շեշտում էր, որ ՊԱԿ-ի սպաների գործողությունները հակասում են Խրուշչովի հռչակած նոր քաղաքական սկզբունքներին։

Գրոսմանը 1962 թվականի փետրվարի 23-ին նամակ է գրում Խրուշչովին: Նա մասնավորապես գրում է. «Խնդրում եմ վերադարձնել գրքիս ազատությունը, խնդրում եմ, որ իմ ձեռագրի մասին խոսեն ու վիճեն խմբագիրները, այլ ոչ թե՝ Պետական անվտանգության կոմիտեի աշխատակիցները։ Չկա իմաստ, չկա ճշմարտություն իմ ներկա իրավիճակում՝ իմ ֆիզիկական ազատության մեջ, երբ գիրքը, որին ես տվել եմ իմ կյանքը, բանտում է։ Չէ, ես եմ գրել այն եւ ես չեմ ուրանում ու չեմ հրաժարվում նրանից։ Տասներկու տարի է անցել այն պահից, երբ սկսեցի աշխատել այս գրքի վրա: Ես դեռ հավատում եմ, որ գրել եմ ճշմարտությունը, որ գրել եմ՝ սիրելով ու խղճալով մարդկանց, հավատալով մարդկանց։ Ես խնդրում եմ ազատություն իմ գրքի համար»։

Ամենատպավորիչը այս նամակի մեջ «բանտարկյալ գրքի» հասկացությունն է, որ գրքերը կարելի է ազատազրկել։ Գրոսմանը օժտում է իր գիրքը հզոր սուբյեկտիվությամբ եւ ինքնուրյուն գոյությամբ։ Կարծում եմ, նա կարողացել է որսալ ամբողջատիրական համակարգում գրքի էկզիստենցիալ էությունը․ գիրքը, ինչպես գրողը, եւս «քաղբանտարկյալ» է։

Նիկիտա Խրուշչյովը նրան չի ընդունում, փոխարենը նրան զրույցի է հրավիրում խորհրդային «գլխավոր գաղափարախոսը»՝ Մ.Ա. Սուսլովը, որը կայացավ 1962 թ հուլիսի 23֊ին։ Էլի տեսնում ենք զուգահեռը Պաստեռնակի հետ։ Նա ասաց. «Գիտեք, թե Պաստեռնակի գիրքը ինչ մեծ վնաս է հասցրել մեզ։ Բոլորի համար, ովքեր կարդացել են ձեր գիրքը, բոլոր նրանց համար, ովքեր ծանոթ են նրա մասին արձագանքներին, բացարձակապես անվիճելի է, որ «Կյանք եւ ճակատագիր» գրքի վնասն անհամեմատ ավելի վտանգավոր կլինի, քան «Դոկտոր Ժիվագո» գրքի տված վնասը»: Գրոսմանը հասկացավ , որ Սուսլովի փաստարկները վերջնական դատավճիռ են, այլեւս ոչինչ անել հնարավոր չէ։

Բայց իշխանությունների համար կարեւոր էր զսպել Վ. Գրոսմանի զայրույթը, փոխհատուցել արգելված վեպի հարուցած դառնությունը։ Այստեղ սկսվում է «Բարին ընդ ձեզ» ճանապարհորդական նոթերի ոդիսականը։