Մի խաղաղ իրիկուն էր` հանգիստ ու զգուշավոր…
Մայրս մեզ համար գիրք էր կարդում:
«Դիթե, մարդ արարած»: Գրքի վերնագիրն էր: Հիշում եմ` գիրքը որբ ու դժվար կյանքով ապրող մի աղջկա մասին էր, որ շարունակ անհաջողությունների մեջ էր ընկնում:
Վառարանը վառվում էր օրուգիշեր, տունը երբեք ցուրտ չէր լինում: Կյանքը զարմանալի ներդաշնակ էր ու հաշտ…
Ես դեռ փոքր էի, իմ կյանքի ճանապարհը հարթ էր ու պարզ: Ոնց որ մեր բակից դուրս գայիր ու ուղիղ Սիլվա տոտայենց բակը խաղալու գնայիր: Ես դեռ փոքր էի, ճամփաները համերաշխ էին ինձ հետ: Ինձ անշեղորեն տանում էին հենց այնտեղ, որտեղ որ ինքս էի ուզում գնալ: Երբեք այլ տեղ չէին տանում: Ինչքա՜ն հավատարիմ էին մանկության ճանապարհները:
Մայրս մի տեսակ շատ մեղմ էր կարդում: Այդպես միայն մայրերն են կարողանում կարդալ:
Կյանքը ձմռան ցրտի համար խնամքով գործված բրդե շալ էր: Փաթաթվում ու տաքացնում էր ինձ…
Ոնց որ ամառվա շոգին սառն աղբյուրի ջուրը բացես ու լսես զուլալ քչքչոցը: Խմես, հագեցնես ծարավդ ու օխա՜յ կանչես: Այդպիսին էր կյանքը: Մանկան ժպտուն դեմք ուներ: Հրեշտակային:
(Կյանքը դեռ չէր հանել հրեշտակի դիմակը, ու ես դեռ չէի տեսել իր դեմքի զազրելի հատվածը: Իմ աչքերը դեռ պատերազմներ չէին տեսել, ես միայն էպոսում ու առասպելներում էի կարդացել, որ մեր հուրհեր ու բոցմորուս տղաները կռվում են ու երգում, երգում են ու կռվում, երգում են ու մեռնում երգելով ու մեռնելուց հետո շարունակում ապրել մեր ողբանվագ երգերի մեջ):
Սիրուն, անխռով ու մարմանդ էր կյանքի հոսքը: Գյուղական պարզ իրիկունն էլ մի բարի հեքիաթասաց էր և սիրող մոր նման իր աստղազարդ մութի հեքիաթը զգույշ էր փռում գյուղի վրա:
Վառարանի վրա խշշում էր եռացող ջուրը, ու այդ խշշոցի հետ հեռու օրերից ինձ է հասնում մորս ձայնը․
– Մեծահարուստ ագարակատիրոջ տանը տասնչորսամյա Դիթեն նույնիսկ կովերն էր կթում, բայց դաժան ագարակատերն անընդհատ բարդացնում էր ու դժվարացնում այդ որբ աղջկա կյանքը…
Տարիները պահել են մորս գրքի թերթերի խշխշոցը: Մանուկ օրերի գունագեղ պատկերներ են սրանք. գնալով աղոտ են դառնում ավելի…
Փոքր քույրս քաշում էր շորերս, խնդրում, որ իր համար «Գառնուկ ախպերը» նորից կարդամ: Անգիր էր արել, այնքան էինք կարդացել, ամեն անգամ զգուշացնում էր, որ կարդալիս հանկարծ չասեմ.
-Անհեր ու անմեր,
Իմ գառնո՛ւկ ախպեր:
Ես դիտավորյալ այդ տողը բարձր էի կարդում, մի քանի անգամ ընդգծված կրկնում: Ու փոքր քույրս մեծ արցունքներով ողբում էր անհեր ու անմեր մնացածների համար: Ավելի խղճով մեծ քույրս ձեռքիցս վերցնում էր գիրքը ու սկսում ինքը կարդալ…
Սովորական գյուղական իրիկուն էր` նման բոլոր խաղաղ իրիկուններին: Այգաբացը երբեք չէր շփոթում իր գալու ժամը, միշտ ճիշտ ժամանակին էր գալիս… (Ես դեռ չգիտեի, որ այգաբացի արևի հետ կարող են այնպիսի խավար գիշերներ գալ, որ ամբողջ կյանքում էլ չնկատեմ ծագող, լուսացնցուղ արևը: Նայեմ ու չտեսնեմ: Տեսնեմ, բայց չզգամ արևի ջերմը, որ պատերազմ ապրած իմ հոգին հար ու հավետ մրսելու է այնպես, որ կորցնելու է երբևէ ջերմանալու կարողությունը):
Աշխարհը զարմանալի քաղցր էր, խաղաղ ու ներդաշնակ, ինչ-որ հոգատար մեկը երևի շաքար էր խառնել իմ օրերին, և ինձ բոլորովին էլ չէր դառնացնում, որ գրքի էջերում մի որբ աղջիկ ապրում է իր դժվար կյանքը, որ ինչ-որ մի տեղ անհեր ու անմեր մնացած մի գառնուկ – ախպեր կա: ( Ես դեռ միակ որդուն կորցրած ու պատերազմի սարսափից ցնորված այն կնոջը չէի հանդիպել փողոցներում թափառելիս, ու նա դեռ ինձ չէր ասել.
– Սև սեպտեմբերի 29-ի գիշերն էր, որոշեցի` առավոտյան կարմիր բիբարի պահածո սարքեմ: Ասի` կլուսանա, կիջնեմ շուկա: Դեռ չի լուսացել: Չի լուսացել անտեր գիշերը, էդ կարմիր գիշերը, էդ կարմիր բիբարը, էդ կարմրած բիբերը):
Միայն գրքերում էր դառնանում կյանքը, և վառարանին եռացող ջրի նման խաղաղ խշշում էին մեր իրիկունները: Տատիս գործած գորգի պես նռնագույն-մեղրագույն նախշեր ուներ ու համով հոտ ուներ կյանքը: Անարատ յուղով թխած կարմրաթուշ կաթնահունցի նման: Պապս կմնար, կմնար ու կասեր, որ տատս այս տարվա կաթնահունցը անառակ յուղով է սարքել` դիտավորյալ բառախաղ անելով անարատ-անառակ բառերով, որ հոգեհան աներ տատիս:
-Սիրտդ մեռնի, ամոթ ա,- ամեն անգամ կկարմրեր ու հոգեհան կլիներ տատս:
Խաղաղ օրերի գունագեղ պատկերներ են սրանք, գնալով խամրում են ավելի…
(Չգիտեի դեռ, փոքր էի ու չէի էլ կարող իմանալ, որ տարիներ անց պատերազմի բոլոր գնդակները հատ առ հատ իմ սրտի միջով են անցնելու, քրքրելու են ինձ, ու իմ ծակծկված մարմինը էլ երբեք չի լցվելու երջանկությամբ: Ինչ էլ լինի, չի լցվելու, որովհետև պատերազմը մի օր սկսվում է ու էլ երբեք չի ավարտվում: Նրա աղմուկն ու աղաղակը միշտ թնդում են մեր ականջներում: Նրա տանկերը ամեն օր աղմուկով խուժում են մեր օրերի մեջ ու ավերում ամեն ինչ:
Հենց երեկ` պատերազմից երկու տարի անց, մի փոքրիկ տղա էր խաղում այգում: Ինձ էնպես էր նայում, կարծես ես թափանցիկ էի: Կարծես իմ հետևում ավելի կարևոր մեկին էր գտել ու ջանում էր որսալ հայացքը: Աչքերում հույսի կտորներ կային, պսպղում էին մութ գիշերում կայծկլտին տվող աստղերի պես:
-Ուրիշի՛ մամա, դու գիտե՞ս, որ իմ պապան գալու ա: Գնացել էր` թուրքերին սատկացնի, հենց վերջացնի, գալու ա…
Տղայի բառերը տաք երկաթե ժանիքներ դարձան, ճանկեցին գլուխս ու սկսեցին գլխիցս դուրս քաշել եղած-չեղածը:
-Գալու ա:
Հույսը ոչ մի տեղ այդքան վստահ ու տանտիրոջ իրավունքով չէր ապրել, որքան փոքրիկ տղայի աչքերում:
-Բա իհարկե գալու ա,- ցածրաձայն ճչացի ես, հետո ոտքերս փախան, ինձ տարան չգիտեմ ուր, բայց ես, դեռ երկար ժամանակ կանգնած, հանդարտ նայում էի տղուկի աչքերի մեջ…
-Գալու ա)…
Դառնացած հիշողությանս պարանին հեռավոր օրերից մնացած գունագեղ պատկերներ են ճոճվում: Մեր մանկության բակային ճամբարի դրոշակների նման …
Ես դեռ փոքր էի, աշխարհն էլ փոքր էր ինձ համար, ճիշտ մեր գյուղի չափ: Ես դեռ փոքր էի ու աշխարհին դեռ մեր գյուղական փոքրիկ պատուհանից էի նայում:
Ես դեռ փոքր էի, ինձ թվում էր, թե կյանքի երջանկությունը սարեր բարձրանալն ու դրանք հաղթահարելն է: Դրանց գագաթներից աշխարհին տիրաբար նայելն է` ոտքերիդ տակ հլու-հնազանդ փռված: Ահա ես, պապիկիս ձեռքը բռնած, մեր Լալվար սարի գագաթն եմ բարձրանում երջանիկ երանությամբ:
Դեռ չգիտեի, որ տարիներ անց մի փոքրիկ Բլուր ամենամեծ ու ամենաբարձր լեռն է դառնալու ինձ համար` անհաղթահարելի ու անմատչելի… Որ բարձրանալու եմ ամբողջ կյանքում, բարձրանալու եմ ինձ ճանկռելով, ելնելու եմ, բայց էդպես էլ չեմ հասնելու, մնալու եմ ստորոտներում կծկված: Խցանված եմ մնալու Բլուրի հավերժական երթի մեջ…
Ու հեռավոր օրերից ամռան քամին հևալով մանկության մեղրահոտ ստվերներ է բերելու, որ իմ երազները գոնե մի քիչ խնկահոտ չլինեն, գունավոր մնան…
Բարձր-բարձր գոռայի` մա՜մ: Մայրս մոտիկ լիներ: Լսեր ձայնս: Վազեր ու հասներ: Հաներ ինձ էս մութ կածանից: Ձեռքս բռներ, տուն տաներ: Ասեր, որ սուտ է, նման բան չկա: Պատերազմ չկա աշխարհում: Չի եղել: Չի լինելու: Երբեք ու երբեք: Մաքրեր խոնավ աչքերս: Թաց մտքերս: Մաքրեր ու մաքրեր: Էդպես միայն ինքն է կարողանում մաքուր մաքրել:
Տաքացներ սիրտս, մարմինս: Կարգի բերեր գզգզված մազերս, մտքերս…
Ասեր` երազ է, ուղղակի չար երազ:
Ասեր` չի զոհվել Արսենը` մեր թաղի ամենախաղաղ տղան: Հադրութի Արծիվը, որ վիրավոր շարունակել է թեժ մարտը ու մերժել է իրեն պարգևատրելու կանչած հրամանատարին.
-Դիրքս չեմ լքի…
Ասեր` հենա խաղում է բակում, որտեղ հիմա իր անունով փոքրիկ պուրակն է: Ասեր` խաղում է ցայտաղբյուրի ջրերի հետ, ու ծիծաղը ցայտում է ցայտաղբյուրից կարկաչող ջրերի նման:
Ասեր` կան, ապրում են, չեն ընկել ու չեն ընկնելու երբեք: Երգերի մեջ չեն ապրելու: Երգելով են ապրելու : Բոլորը: Հազարը, մյուս հազարը, հինգ հազարը:
Լինելու են միշտ: Միշտ են լինելու:
Լինելու են…
Ասեր` չարը երազներումդ մնաց: Ասեր` իմ կարդացած գրքերում է միայն ապրում չարը… Ասեր` պատերազմը հին բառ է, չկա էլ, չի լինելու, աշխարհի բոլոր զենքերը համրացել են ու էլ չեն կրակում: Թանգարանում են միայն: Նորից բացեր իմ մանկության խշխշան, գունագեղ գիրքը ու նրա քնքուշ ձայնը մեղմ օրորեր ինձ.
-Անհեր ու անմեր, իմ գառնո՛ւկ ախպեր…
