Ա. Թանատոլոգիան Սուսաննա Հարությունյանի արձակում
Սուսաննա Հարությունյանի «Երթևեկություն» պատմվածքում ջահել բժիշկի ջանքերով ծերունին ետ է վերադառնում: Բժիշկը առաջարկում է հիվանդին տանել հիվանդանոց:
«- Չէ՛, չէ,- դեմ եղավ հիվանդի կինը,- մենք էդ հնարավորությունը չունենք, թոշակով յոլա գնացող մարդ ենք:
– Տիկին,- շշնջաց բուժքույրը հիվանդից թաքուն, -կմեռնի:
– Է՛, ո՞րս ենք մնալու հավիտենական, բոլորս էլ մի օր մեռնելու ենք,- դարձյալ շշուկով կմկմաց կինը: »
Այս պատմվածքում Սուսաննա Հարությունյանը մահվան մասին գրում է պարզ, ու …անամոթ:
Ժան Բոդրիյարը իր «Սիմվոլիկ փոխանակություն և մահ» գրքում գրում է.
«Մահացածների մասին խոսում են ավելի ու ավելի քիչ, ավելի ու ավելի կարճ, ավելի ու ավելի հաճախ նրանք ընդհանրապես լռում են․ մահը կորցնում է հարգանքը: Հանդիսավոր մահ ընտանեկան շրջապատում այլեւս չկա, հիմա մարդիկ մահանում են հիվանդանոցներում՝ մահը դարձել է արտատարածքային։
Մահացողը կորցնում է իր իրավունքները, ներառյալ իրավունքը՝ իմանալու, որ ինքը մահանում է։ Մահը անպարկեշտ է և անհարմար. սուգը ևս դառնում է անպարկեշտ և անհարմար. այն թաքցնելու քաղաքավարություն է, քանի որ դա կարող է վիրավորել այլ մարդկանց իրենց ինքնագոհության մեջ:
Պարկեշտությունն արգելում է մահվան մասին որևէ հիշատակում: Այս քողարկված չեղարկման ծայրահեղ դրսեւորումը դիակիզումն է, որը նվազագույն մնացորդ է առաջացնում։
Մահն այլևս գլխապտույտ չի առաջացնում՝ այն հեռացվել է։ Եվ մահվան շուրջ առևտրի ահռելի մասշտաբն այլևս բարեպաշտության նշան չէ, այլ վերացման, մահվան սպառման նշան»:
Բայց մենք ի՞նչ գիտենք մահվան մասին: Գրեթե ոչինչ: Որ այն կա ու անիմանալի պատճառներով պատահում է մեր հետ: Չենք հաշտվում մահվան հետ, որովհետև կորցնում ենք մեր հարազատներին:
Բայց դա մեր մահը չի, մեր հարզատների մահն է: Այլ է հիմա, համավարակի և պատերազմների դարաշրջանում: Այն մեր մտերիմների մահը չէ, այն մերն է, ինչպես բժշկական դիմակը, կպել է, պոկ չի գալիս:
Մենք այլևս կարիք չունենք վերապրելու ուրիշի մահը: Ուրիշի մահը հեռուստատեսային շոու է, կինոնկար կամ սարսափ ժանրի սերիալ։ Մարդկանց մեծամասնությունը կյանքում երբեք հնարավորություն չի ունեցել տեսնելու ինչ-որ մեկի մահը: Մահը տեխնոլոգիան և շոուն առանձնացրել են մարդուց, այն ուրիշ տեղ է:
Այժմ ոչ թե եկեղեցին, այլ հիվանդանոցը և բժշկությունն են հոգ տանում մեր մահվան մասին: Մահվան ծեսը փոխարինվել է տեխնոլոգիական հոգատարությամբ: Տեխնոլոգիական հոգատարությունը նշանակում է՝ մարդը չի մեռնում, չքվում է: Մարդն իր սիրելիներից անհետանում է նույնիսկ մահից առաջ։ Փաստորեն, նա մահանում է, որովհետև կորչում է։
Սուսաննա Հարությունյանը բազմիցս արտահայտել է իր թերահավատությունը ժամանակակից քաղաքակրթության հանդեպ. «Նոր ժամանակները իրենց դաժանությամբ այլասերեցին մեր հարաբերությունները տիեզերքի հետ. կյանքն այլևս երկնային պարգև չէ, այլ պատիժ, որը մեզ համար լավագույնս ի կատար է ածվում հենց մեր հայրենիքում: Հայրենիքն այլևս մայր չէ, նա խլում է բոլոր կենսական ուժերը` փոխարենը չտալով ոչինչ, իսկ հայրենասիրությունը դարձել է շահագործման ու հարստահարման միջոց: Արժեքների ոտնահարումը, ոչնչացումը, արհամարհանքը ստեղծագործող մարդու հանդեպ, ազգային շահի և արժանապատվության ստորադասված վիճակը, կեղծիքի ու ստի պաշտամունքը այսօրվա հայաստանցուն դարձրել են անմարդկային և հուսահատ: Հոգևոր տարածքի մասին մարդը չի մտածում. հոգին կենսաբանության մեջ դեռևս մարմնի մաս չէ»: («Իմ հավատի կարթագենը»)
Մահը պատմական է, ինչպես արվեստը և գիտությունը, պետությունը և մանկությունը: Նրանք հայտնվում են ու որոշ ժամանակ հետո անհետանում: Մահվան պատմականությունը կարելի է տեսնել Ժան Բոդրիյարի կամ Ֆիլիպ Արիեսի գրքերում:
Հայկական մահը ևս պատմական է: Նա իրեն հայտնում է նահապետական գյուղի քայքայման հետ: Եթե նայենք 60-70-ականների հայկական պատմվածքին, ապա կհայտնաբերենք հարյուրավոր պատմվածքներ, որոնք միօրինակորեն նույն ֆաբուլան ունեն. հերոսի տատը կամ պապը մեռնում է, նրա զավակը չի լսում պապի խորհուրդները, միայն թոռն է փորձում որսալ մարդկային այդ անհետացող տեսակի խոսքերի իմաստը: Թոռանը զարմացնում է տատի կամ պապի հանգստությունը մահվանից առաջ: Նա գիտի, որ ոչ ինքը, ոչ նույնիսկ իր ծնողները չեն ունենա այդ հանգստությունը մահվանից առաջ:
Ո՞րն է այս պատմվածքների իմաստը: Հասկանալ մահվան դիմաց նրանց հանգստության գաղտնիքը: Դա մեծ գաղտնիք չէ. պապի նախնիները իրենց կյանքը շարունակել են իր մեջ, որովհետև նա ճշգրտորեն ապրել է ինչպես իր նախնիները: Եթե շեղում է եղել, նա ջանք է գործադրել վերադառնալու, ինչպես այսօր կասեինք, արքետիպին: Նա հանգիստ է և անհանգիստ է, որովհետև նա իրեն դժվարությամբ է տեսնում սերունդների մեջ:
Մարդկային այդ տեսակը անհետանում է, քանզի արդյունաբերականացումը մարդուն վերածել է անհատականության՝ սուբյեկտի, որը այլևս միայնակ է իր մահվան առաջ, հայտնաբերել է իր վերջավոր էակ լինելը: Գյուղը քայքայվել է, այն բուլդոզերով ավերել են. նախկին գյուղացին ինքը պետք է որոշի ինչ անել, ինչպես վարվել: Պապը գիտեր ինչպես անել՝ ինչպես իր պապը, բայց պապի զավակը չունի այդ առասպելական նույնության հնարավորությունը:
Առաջանում է փսիխոզ, ցանկություն վերադարձնելու կորցրած հավերժությունը, զգացողություն, որ մահվան հայտնվելը դավադրություն է: Եթե հայտնվել է մահը, իսկ պապը, ինչպես հիշում ենք, մահը չգիտեր, ուրեմն կա մեկը, որ մեզ սպանել է՝ առասպելական «թուրքը»: Առաջանում է առասպելական կասկած. եթե թուրքը չլիներ, ապա մենք չէինք իմանա մահվան մասին: Մահվան առաջ միայնակությունը նրան դրդում է գտնել սփոփանք այն գաղափարի մեջ, որ հայ ազգը հավերժ է:
Այս երկուսը՝ ցեղասպանութան վերապրումը և ազգայնականությունը, որպես հոգեբանական պաշտպանություն մահվան առաջ միայնակ լինելու վախի, մարմնավորվում են Պ. Սևակի և Հ. Շիրազի գրականության մեջ: Երկուսն էլ կեղծ լուծումներ են տալիս, բայց մահվան դաժան նկարագրությունները նրանց համար փառք ստեղծեցին: Դատապարտել նրանց չի կարելի. փառքը դա հավերժական կյանք է. այս կերպ նրանք ցանկանում էին խուսափել մահվան սեփական պսիխոզից: Կարելի է բերել Հ. Շիրազի երկու բանաստեղծությունների օրինակը, երբ նրան այցելում են մեռած մայրը և հայրը, ստուգելու համար՝ իրենց զավակը ապրո՞ւմ է իրենց պատգամներով, թե՞ ոչ:
Մահվան ընկալումը Սուսաննա Հարություննյանի մոտ բարոկկո ոճի աշխարհզգացողության երագներ ունի: Այստեղ ես համերաշխ եմ գրող և հրապարակախոս Քրիստոֆեր Աթամյանի հետ, որը իր «Հարությունյանի «Ագռավները Նոյից առաջ»․ դեպի հայկական բարոկկո» հոդվածում գրում է. «Թեև Հարությունյանը տեխնիկապես ռեալիստ գրող է, կերպարներն այնքան ծայրահեղ են, որ նրանց մեջ անշուշտ առասպելական ինչ-որ բան կա։ Նրանք այլակերպված են, ձգված, թե կուզեք՝ ծալված պատմության և անիրական ու տարօրինակ այն կյանքի պարտադրանքով, որ իրենց վզին է փաթաթել մեկուսացումն ու այս գյուղի կենսակերպը։ … Հարությունյանի գրվածքներն էլ ունեն չափազանցության, կոնտրաստի և դյուցազներգության տարրեր՝ բավարար չափով, որ հիշեցնեն բարոկկոյի վարպետների մեծ մասին»։
Այստեղ տեղին է հիշել Հանս Հոլբեյն Կրտսերի «Մահվան պարը» գրավյուրաների շարքը, որը ներկայացնում է տարբեր խավի և բնույթի մարդկանց հանդիպումը մահվան հետ: Այն ուղենշային եղավ Բարոկկոյի դարաշրջանում մահվան նոր ընկալումը ձևավորելու համար: Սուսաննա Հարությունյանի մահվան ընկալումը համադրելի է նրա գրավյուրաների հետ:
Բ. Ժողովրդական աստվածաբանությունը Սուսաննա Հարությունյանի արձակում
Եթե վերադառնանք Ժ. Բոդրիյարի այն դրույթին, որ մահը չքվում է ժամանակակից հասարակությունում, ապա հարկ է նկատել, որ մահվան հետ չքվում է նաև Աստված, ինչպես մահն է դառնում անտեսանելի, այնպես էլ՝ Աստված:
«Երթևեկություն» պատմվածքի ավարտին Աստված հիշատակվում է: Նախկին հանգուցյալը ասում է.
« – Կնիկ, ա՜հագին ճամփա էլ է՛ն կողմից գնացի, բայց Աստծոն չտեսա:
– Կա՛,- պնդեց կինը,- ուղակի դեռ ժամանակը չի …»
Մոտ է Աստծո արքայությունը՝ ասվում է Ավետարանում: Մոտ է, բայց ժամանակը չէ: Հավանաբար այդպես կարելի է ձևակերպել «Նա Աստված էր փնտրում և քիչ մնաց գտներ» վիպակի միտքը: Հերոսուհու տատը մեռնում է, բայց նա լավ նախապատրաստվել է, գումար է ետ գցել, մահվան սունդուկի մեջ հագուստ և այլ բաներ պահուստել: Տատը հանդիսավոր մահ է ցանկանում: Բացի դրանից նա զգում է Տիրոջ գալուստը.
«– Տերը եկել է,- սրբիչի մեջ իրեն բարուրելով՝ հայտարարեց տատը:
– Դժվար,- կասկածեց Արևը,- հո խելքը հացի հետ չի՞ կերել:
– Հլա չգա,- տատը գորովանքով նայեց երկինք:
Արևը խղճաց նրան.
– Դարեդար էդպես է եղել,- ժպտաց ներողամիտ,- մարդիկ միշտ էլ սպասել են Նրա գալստյանը, ու Նա երբեք էլ չի եկել:
– Դու մարդու նման ես դատում, Նա՝ Աստծու… Սրանից հետո հողը խաղաղ կլինի, ժամանակը չի փոթորկվի երկրի երեսին, ո՛չ լաց կլինի, ո՛չ սով, ո՛չ մահ…- տատի դեմքին երանավետ ժպիտ հայտնվեց»։
Հերոսուհին՝ Արևը, ինձ ակամա հիշեցրեց Հ. Թումանյանի «Հիմար մարդը» հեքիաթի անբախտ աղջկան: Հեղինակը իր հերոսուհուն ներկայացնում է միամիտ, բայց չափազանցված գծերով, ինչպես լինում են հեքիաթների հերոսները: Եվ ճանապարհը, որ նա անցնում է՝ դագաղագործ, գինեգործ, հագուստի վաճառական, ձկնորս, ավելի շուտ այլաբանություն են հիշեցնում:
Շատ է աստվածաբանությունը Սուսաննա Հարությունյանի ստեղծագործություններում: Եվս մեկ համընկնում Բարոկկոյի աշխարհզգացողության հետ: Հենց Բարոկկոյի դարաշրջանում հայտնաբերվեց անվերջ փոքրերի հաշիվը: Ի՞նչու կա աշխարհ. և Դեկարտը, և Բերկլին համարում են, որ Աստծո գոյությունը ավելի ակնհայտ իրողություն է, քան իրերի գոյությունը, և աշխարհի գոյությունը հետևանք է Արարչի գոյության: «Ես»-ը անվերջ փոքրն է, Աստված՝ անվերջ մեծը, ամեն մի վերջավոր մարմին այս երկուսի հարաբերությունն է, մաթեմաթիկական գործողություն՝ երկրաչափականի և թվաբանականի միավորում ունիվերսալ մի գիտության մեջ: Աշխարհի վերջավոր պատկերին եկավ փոխարինելու տիեզերքի անսահմանության պատկերացումը: Փոխվեց նաև մարդու պատկերացումը իր մասին. նա անպաշտպան էակ է, կորած ավազահատիկ, դողացող եղեգնիկ սառը անսահման անդունդի եզրին:
Բայց Սուսաննա Հարությունյանի աստվածաբանությունը գիտական կամ եկեղեցական չէ, այն ժողովրդական աստվածաբանություն է: Դա փոքր մարդու՝ իր անզորության միջոցով ամենազորության ճանաչումն է, բայց նաև ընդվզումը ամենազոր ուժերի դեմ, ժողովրդական աթեիզմ և ժողովրդկան հնազանդություն:
Ընկերս այսպիսի բան պատմեց: Աշոցքում կաթոլիկ միաբանությունը հիվանդանոց է կառուցում, իսկ կողքը՝ մատուռ աղոթելու համար: Բերում են հերթական հիվանդին, որին վիրահատություն է սպասվում: Տեր հայրը այցելում է հիվանդին և հարցնում, թե չէ՞ր ուզենա վիրահատությունից առաջ աղոթել մատուռում, եթե իհարկե հավատում է Աստծո գոյությանը: Հիվանդը պատասխանում է.
– Հավատում եմ, ո՛նց չեմ հավատում, մեռնեմ Աստծո զորությանը, բայց որ Աստված չկա՞…
Սուսաննա Հարությունյանի անվերջ փոքրն էլ յուրահատուկ է: Փորձելով գտնել համեմատության եզրեր՝ հանդիպեցի աստղաբան Կեպլերի հետևյալ տեքստին. Կեպլերը ձյան փաթիլներին նվիրված աշխատությունում գրում է. «…Դժվար չէ հասկանալ, որ ցանկացած նվեր կլինի քո համար առավել հաճելի և ցանկալի, եթե այն առավել կնմանվի Ոչնչին: Չէ՞ որ նրա համար, որպեսզի չնչին բաների մասին մտածելը քեզ հաճույք պատճառի, այն պետք է լինի և փոքր, և համարյա անկշիռ, և անարժեք, և ծավալով փոքր, այսինքն՝ համարյա Ոչինչ: Բնության մեջ այդպիսի բազմաթիվ բաներ կան, բայց նրանց մեջ կա տարբերություն: Օրինակ. հիշենք Էպիկուրի ատոմներից մեկը. այդպիսի ատոմը հենց Ոչինչ է: Իհարկե. ավելի վաղ ևս ես քեզ նվիրել եմ Ոչինչ: Այսպիսով մեզ կհետաքրքրի ամենափոքրը այն ամենից, ինչ կա ամեն մի առարկայի մեջ»:
Հեղինակի հերոսները չնչին չեն, չնայած փոքր են: Գուցե էպիկուրյան ատոմներ են կամ կեպլերյան փաթիլներ:
Ուրեմն ի՞նչ պատասխան ունի Ս. Հարությունյանը. Աստված կա՞, թե՞ ոչ: Եթե կա, ապա ինչպես չեշիրյան կատվի ժպիտը: Կամ իր սեփական բառերով՝ կա միայն Աստծո հեգնանքը: «Մեր հավատի կարթագեն» հոդվածում նա գրում է. «Մեր և երկնքի միջև այլևս թարգման չկա: Աստված մեզ համար դարձել է անըմբռնելի օտար լեզու: … Այո՛, աշխարհում ոչինչ նոր չէ, այդ թվում և մարդկային ստորությունը, այդ թվում և Աստծո հեգնանքը»:
