-Դեդո, բա մի վենդդ շտեղ ա՞:
Չնայած անգիր գիտեի, որ դեդոյիս ոտքը «հենա նեմեցին աշկումը», միևնույն է՝ պարբերաբար տալիս էի այդ հարցը, որպեսզի, ի վերջո, պատասխանի տոնայնությունից որսայի՝ պապս այդ առիթով ուրա՞խ է, թե՞տխուր, ափսոսու՞մ է, թե՞ հպարտ է:
Նեմեցը՝ մամայիս կանաչի լվանալու ամանը գլխին, պապիկիս ոտքը՝ աչքում, ավտոմատը՝ ձեռքին, պատերազմի հակահերոսն էր: Իսկ հերոսները՝ «Կատյուշային» հենված տատս ու պապս էին, որ գիշերներն աստղազարդ երկնքում սուրացող փամփուշտների տակ պարում էին «Տյոմնայա նոչ» երգի թովչանքի ներքո: Պատերազմը պայթյունների, ռումբեր նետող ինքնաթիռների և մահվան մասին սարսափ ֆիլմ էր, որ կապ չուներ ինձ հետ, հեռու էր ինձնից, երբեք չէր հասնելու ինձ, որովհետև իմ բաժին պատերազմը պապս ու տատս արդեն տեսել էին:
-Դեդո, իսկ դու նեմեց տեսած կա՞ս:
– Մի հետի մինը գերի էր ինգալ: Կապուտ աշկերավ ջահել էր: Ջիբան հանալ էր նկարները, ցույց էր տամ, թա՝ «Իմ մեր ա, շատ եմ սիրում մորս, սա էլ կնեկս ա, շատ եմ սիրում կնգանս, էս էլ խոխաս ա, հալա խուխիս տեսած չեմ, շատ եմ օզում խուխիս տեսնամ…»… Ղանչաղ-պըղատանք էր անում… Մեր տղերքից մինը թաքուն հաց տվեց նեմեցին: Հրամանատարը եկու, շարք կըղնցրեց, ասեց․ «Նեմեցին պիտի խփեք, հու՞վ ա օզում կրակի»: Վեչ մինը սաս չի հանում: Տիժվար պյան ա: Արդեն մորը, կնգանը, խուխին ճընանչում ես, ծերքդ վիրա չի կյամ: Ինքն էլ խղճացած, մի հափուռ տառած… Էդ հաց տվողի անուն-ազգանունը տվեց, շարքից հանեց, թա՝ «Շարքային էսինչ, խփի»: Էս տղան վեր լաց ա ինում… Ասում ա՝ «Տովորիշ հրամանատար, տոլյկո նե յա..»: Սա էլ թա՝ «Տու չխփես, զորքին ըռաջին մեյիդդ փըռիլու եմ»: Անտեր մնա, փիս պյան ա պատերազմը:
– Կրակե՞ց:
– Բա հի՞նչ ըրեց:
– Ախր նեմեցը գերի էր․․․
– Բայց անտեր պատերազմը շարունակվում էր. թշնամուդ խղճաս՝ հաշվի մեռած ես։
Բախտավոր աղջիկ եմ ես: Պապս չեմ, տատս չեմ, մայրս չեմ, հայրս չեմ… Պատերազմ չկա, սով չկա, նեմեց չկա, հրամանատար չկա: Զիլ օրերի ծնունդ եմ ես՝ 80-ականների անուշ Սովետ՝ փափուկ ու մեղմ: Դպրոցի բակում «Կարապի երգը» երգեցի, Լենին պապիկի կրծքանշանը փակցրին համազգեստիս ճերմակ գոգնոցին՝ «Շնորհավորում ենք, դուք ազնիվ հոկտեմբերիկներ եք: Արժանի եղեք Լենին պապիկին»:
-Տատի, դու Լենինին տեսե՞լ ես:
– Նադյային եմ տեսել:
– Սիրու՞ն էր:
– Տգեղ էր՝ ինչպես դոդոշը:
– Դե, թող Լենինը պաչեր, դառնար գեղեցկուհի:
– Լենինը զբաղված էր, ժամանակ չուներ,- ասաց տատս, ու բոլորը ծիծաղեցին:
Լեռների մեջ ափսեի պես բացված քաղաքում ուղղանկյունաձև քաշված փողոցները բոլոր կողմերից գալիս ու կանգ էին առնում Լենինի հրապարակում: Տների կարմիր կտուրները թանձր թոխպը հաճախ էր լիզում, տաք արևը՝ չորացնում։ Փողոցների եզրերին առուների ժապավանները քչքչում էին: Մեծերն աշխատում էին, փոքրերը՝ խաղում, մանկապարտեզ- դպրոց, նկարչության ու երաժշտության դասերի գնում: Երկրորդ Համաշխարհային պատերազմի հերոսներին նվիրված «Յոթ աղբյուր» հուշարձանի կողքով գնում էի երաժշտական դպրոց, տուն վերադառնում շուկայի հարակից՝ քաղաքի ամենաբանուկ փողոցներից մեկով, որտեղ կողք կողքի ոսկու, մթերային ու հագուստի խանութներ էին և այն տունը, որի փայտակամար պատշգամբից ելույթ էր ունեցել Գարեգին Նժդեհը։ Խանութներից մեկի ցուցափեղկի մոտ կուտակումներ են։ Վաղուց այսպիսի բան չեմ նկատել։ Չկան առաջվա հերթերն ու եռուզեռը։ Խանութներում դատարկություն է։ Սառնարանում՝ նույնպես։ Ճաշի սեղանը՝ հատկապես։ Մոտենում եմ։ Լուսանկարներ են փակցված։ Մասնատված մարմնամասեր։ «Ա՛ խոխա, տու՞ ստեղ հինչ ես անում»։ Չէ, ոչ ոք չի ասում նման բան։ Ես ոտքս կախ եմ գցում, նայում եմ այդ լուսանկարներին ու ականջ դնում մեծերի խոսակցությանը։ Ինձ չեն էլ նկատում, չեն ընդհատում զրույցը, չեն անցնում ռուսերենի, ինձ չեն քշում, ինձնից ոչինչ չեն թաքցնում։ Մեր քաղաքի ամենասիրուն տղաներից մեկը՝ Կարենը, գերի է ընկել։ Նրան նախ կապել են մեքենային ու քարշ տվել, հետո արել են այն, ինչ փակցված էր պատին։ Ընթացքը լուսանկարել են, լուսանկարներն ու պարկի մեջ լցրած մարմինն ուղարկել ծնողներին։ Նեմեցը չէ։ Թորքը։ Թորքը։ Թորքը։ Լուսանկարները փակցրել են քաղաքի պատերին, որ հայերը հիշեն, թե ով է թորքը։
Թոխպը կարմիր կտուրներից էլ, լուսամուտներից էլ՝ արդեն իջել է ցած։ Բնակարանի լուսամուտը բացվում է ուղիղ դեպի Լենինի հրապարակ։ Խիտ մշուշի միջից աղոտ ուրվագծվում են վեց արկղ՝ հինգը ՝մեծ ու կարմիր, մեկը՝ փոքր, սպիտակ կամ վարդագույն։ Երկնքի գլխին խփեցին՝ ինչպես մեր տան հեռուստացույցին, որ պատկերը հստակվի, և պարզ երևացին դեմքերը, որ պառկած էին արկղերի մեջ՝ հինգը կարմիր, մեկը՝ սպիտակ կամ վարդագույն։ Մի խումբ թորքեր գիշերը մտել էին գյուղ ու կոտորել տատ ու պապին, պապի եղբորն ու նրա կնոջը, նրանց երիտասարդ հարսին ու մանկահասակ երեխային։ Փաստորեն, տղամարդկանցից միայն ծերունի եղբայրներն են տանը եղել ու նրանց երիտասարդ որդին, որ այդ օրը դիրքերում չի եղել։ Որդուն տարել էին իրենց հետ։ Որդին հրապարակում չէր։ Նրան հետո էին ուղարկել ՝ կրծքավանդակին դանակով արծիվ փորած։ Ուզել են դրանով բան ասել քաջության մասին։ Թորքերը, թորքերը, թորքերը։
Ուղղաթիռները իջնում են ֆուտբոլի հրապարակ։ Վիրավոր ու անշունչ մարմիններ են տեղափոխում հիվանդանոց։
– Անո՛, հիվանդանոցան եմ կյամ։ Էրկու տեղն էլ եշալ եմ։ Սամվելը ոչ մորգում ա, ոչ էլ վիրավորների մեջ։ Խաբար չունեմ Սամվելից,- թաշկինակը բարակ մատների մեջ շուռումուռ է տալիս Վերան։
– Վախես վեչ, Վերա, վախես վեչ։
Բոլորովին վախում չեմ։ Քնելուց առաջ, ամեն դեպքում, ստուգում եմ դուռը։ Կարևորը՝ պատերազմ չլինի։
Քաղաքի հացն էլ առաջվանը չի։ Հաց թխելը բոլորովին մոռացել են։ Հագնում եմ Ռիգայից բերած կապույտ շքեղ վերարկուս՝ օձիքին մորթի, ափիս մեջ սեղմում եմ փողն ու ճանապարհվում հացի խանութ։ Ցուրտ է, հերթ է, տխուր է, անհարմար է, բայց ամեն ինչ այնքան էլ վատ չէ, որովհետև պատերազմի ժամանակ Լենինգրադում կատվի մսի համար էին այսպիսի հերթեր լինում։ Իսկ մեր հացի հերթից քիչ հեռու փիսոն հանգիստ նստել ու դեռ մի բան էլ պահանջկոտ մլռտում էր, որն ընդհատվում է խանութին մոտեցող հացի մեքենայի հռնդյունից։ Հանկարծ հերթը փոթորկվում է, թնդում է, մոլեգնում է, ինձ առնում իր մեջ, պտտում ու ճզմում, օդ նետում ու նորից հետ ընդունում, ոտքերի տակ առնում, տրորում և ի վերջո դուրս շպրտում։ Հերոսական թափ եմ տալիս ինձ, մին էլ թափ տալիս՝ կա՛մ, ո՛ղջ եմ։ Միայն թե Ռիգայից բերված հազվագյուտ վերարկուիս կոճակները գոյություն չունեն, ասես՝ չեն էլ եղել։ Եվ որ ամենավիրավորականն էր՝ փողը ձեռքումս չէր։ Ձեռնունայն վերադառնում եմ տուն։ «Ոչինչ, մայրիկ, ոչինչ, հայրիկ, բան չկա, կարևորը՝ ձեր դուստրը ողջ-առողջ տուն է վերադարձել»,- այսպես մտածելով հայտարարում եմ․
– Մեզ էդ հացը պետք չի։ Դա հաց չի, ցեխ ա։ Մարգոն էլ պատմեց, որ միջից փայտի կտորներ են հանել, նույնիսկ՝ նասկի։ Ի՞նչ իմանաս՝ ու՞մ նասկին էր հացի մեջ։ Էդ հացը ուտել կլինե՞ր։
Ի պատասխան իմ հռետորական հարցադրման՝ տատիկիս մառանից բերում ենք հազար տարվա մուրաբաներ ու ջեմեր՝ շաքարակալած, պինդ ու բոլորը նույն գույնի՝ անկախ, թե ինչ պտուղից կամ հատապտուղից են ։
– Իսկ պատերազմի ժամանակ,- հիշում է տատս,- երբ քաղցր էինք ուզում, բազուկը քերում էինք ու դնում փուռը։ Հետո հանում էինք, կտրտում և ուտում։ Իսկական դելիկատես էր։
Շատ հաջողակ աղջիկ եմ։ Քերած բազուկի հեռանկարին մայրիկի էմալապատ թասերում եռացած մուրաբաներն ու ջեմերն ուղղակի շքեղություն են։
Քաղաքի փողոցները երիզող առվակներն էլ քչքչալով չեն հոսում։ Նրանք լցվել են խշխշան տերևներով։ Դպրոցում մեզ սովորեցնում են, որ տագնապի ազդանշանի դեպքում կարող ենք պառկել առուների մեջ։ Պայթյուններ կային հեռուներում։ Մի օր էլ մոտեցան։ Շատ անհարմար պահի՝ դասի ժամին։ Պատերը ցնցվում են, լուսամուտների ապակիները շրխկալով թափվում են։ Դռները նեղանում են՝ միաժամանակ դուրս փախչող դասարանին ճզմելով իր երկաթների արանքում։ Վազիր, վազիր, վազիր։ Եղբայրս։ Մամաս։ Պապաս։ Վազիր։ Թռիր։ Հասիր։ Մյուս մասնաշենք, որտեղ եղբայրդ է, որտեղ փոքրերն են։ Վազիր։ Մամաս։ Պապաս։ Եղբայրս։ Առուներ չկան։ Փլվում է։ Ջարդվում է։ Թափվում է։ Չկա պառկել։ Վազիր։ Թռիր։ Եղբայրս է։ Տեսա շեկ մազերը։ Գոռում եմ անունը։ Հասել եմ։ Միասին ենք։ Ավարտվեց։ Վազում ենք։ Տանն ենք։ Ողջ ենք։ Միասին ենք։ Լույս չկա։ Ցուրտ է։ Հաց չկա։ Արկեր են պայթում։ Մարդիկ մեռնում են։ Կարող էինք մենք էլ մեռնել։ Կարող է՝ մեռնենք։ Տխուր է։ Շատ տխուր է։ Այ քեզ բան։ Կարո՞ղ է՝ պատերազմ է։ Հորս հարցնեմ։ Նա ամեն ինչ գիտի։
– Պապ, սա պատերա՞զմ է։
– Իհարկե, պատերազմ է։
Ցածր առաստաղով, խոնավ պատերով նկուղում Միշա պապիկը երեխաներին հավաքել է մոմի լույսի շուրջ։
– Ա՛ խոխերք, հիմա մի հեքիաթ եմ պատմելու, որ կյանքում ոչ լսալ եք, ոչ տեսալ։ Բայց մի պայման կա՝ հենց լուսերը տվին, հեքիաթը պրծնիլու ա։
