Հարության տոնին ձմռան թմբիրից արթնացած բնությունը կանչում էր մեզ: Մենք դասարան-դասարան կամ թաղի երեխաներով մեր` նոր կանաչող հանդերն էինք լցվում: Սոխի կեղևով ներկած ձուն, բիսկվիտը, տնական հացն ու պանիրը, կարմրած նազուկն ու կանաչ սոխը: Ահա այն ամենը, որ քեֆ անել էր կոչվում: Քեֆը ինչքանով էր քեֆ լինում, դժվար է ասել, Գագոն զլում էր ակորդեոնը, ու մենք ավելի շատ գոռում էինք, քան երգում.
-Ելի՛ր, դաշնա՛կ Դրո…
Գոռում էինք էնպիսի դղրդյունով, որ եթե հանկարծ մի հրաշքով ձայններս հասներ ի վերին Երուսաղեմ` դաշնակ Դրոյին, նա ավելի շուտ հանկարծամահ կլիներ, քան կելներ իր հավիտենական քնից: Ինքնամոռաց երգելու ժամանակներն էին, քեֆեր անելու լավագույն տարիքը, ու կարևոր չէր ոչինչ ու ոչինչ : Մի տարիք կա, որ թևերդ չեն, սիրտդ է անզուսպ թռչկոտում կապը կտրած հորթուկի պես ու երանի նրանց, որ միշտ մնում են այդ տարիքում, մեծանում են, բայց չեն ծերանում:
Քեֆը մեր ներսից դուրս էր հորդում ու քչքչալով հոսում, կարկաչում մեր անտառների փեշերին: Հետզհետե մեծանում էր, հսկա ձնագնդիկի պես գլորվելով իջնում, լցվում ձորի մեջ ծվարած մեր գյուղն ու խառնվում գյուղի կենտրոնով հոսող գետի վարարուն կարկաչին: Մեզ մեր ազատությունն էր ոգևորում ու ոգեշնչում, մեր անծայր ու անեզր թվացող մաքրամաքուր դաշտերը: Մեզ թվում էր, թե աշխարհը հենց այստեղից` մեր չքնաղ սարերից է սկսվում ու չի վերջանում ոչ մի տեղ:
Ամենասիրուն ձվերը մեր հարևանուհին` Սիլվա տոտան էր ներկում: Նա չէր ալարում, տերև-տերև` համեմ, սամիթ, մաղադանոս, դնում էր զուգագուլպայի մեջ, խնամքով կապում ու սոխի կեղևի մեջ ներկում դրանք:
Ու բոլորի խաշած ձվերի մեջ Արմանի բերած ներկած ձվերը ամենահամեղն էին թվում, որովհետև սիրուն էին շատ: Արտաքին գեղեցկություններով ոգևորվելու ու ոգեշնչվելու տարիքն էր ու երանի նրանց, որ արտաքին գեղեցկությունների նկատմամբ անտարբեր չեն դառնում տարիների հետ:
Հարություն առնող նախշավոր հուշերիս հետ, ափսոս, որ հարություն չեն առնում լուսավոր մարդիկ: Սիլվա տոտան… Սիլվա տոտան իմ ու մեր բոլորիս առաջին վարսավիրն էր: Ու մեր թաղում բոլոր աղջիկները նույն սանրվածքն ունեին: Էն տպավորությունն էր` կարծես բոլորիս գլխին նույն թասն էր դրել ու թասի կլորությամբ էլ կտրել մեր մազերը: Մենք բոլորս կլորիկ գլուխներով, կլորիկ սանրվածքներով, կլորիկ կազմվածքներով աղջիկներ էինք` կարմրաթուշ ու գյուղի կաթ-մածուն կերած: Հետո հավաքվում էինք ու Սիլվա տոտայի հետ տորթ թխում մեր քեֆի համար: Տորթ կոչվածն էլ մի գառնուկ էր` մոլորվածի ու մատաղացու խաչվածի դեմքով: Դեղին խմորը լցնում էինք գառնուկի մարմնի ձև ունեցող երկաթե կաղապարի մեջ ու շատ չանցած` դեղին խմորը մուգ դարչնագույն գառնուկ էր դառնում: Սիլվա տոտան նրա բերանին մի ճյուղ համեմ էր դնում ու վերջ, Զատիկի գառնուկը կատարյալ էր դառնում…
Հետո Զատիկի ներկած ձվերը իրար, երբեմն էլ մեր հանդերի այս ու այն քարափների գլխին կամ իրար ճակատներին զարկելուց հետո գնում էինք կծան բանջար քաղելու ու բանջարի տոպրակները լցնում ավելի շատ մանուշակներով, որ աճում են մեր դաշտերում ամենուր, քան բանջարով…
Հարության տոնի հետ իմ ներսում էլ հալոցք ու զարթոնք եղավ…Հուշերիս մաշված կտորտանքներն արթնացան, հորանջելով մի կերպ կպան իրար, ամբողջացան ու հարություն առան: Գլուխները հանեցին տարիների սառույցի սավանի տակից ու ժպտացին մանկությանս ձնծաղիկների նման: Ծուլորեն, նվաղուն ու ամոթխած:
Ափսոս, որ միայն աստվածներն են հարություն առնում:
Իմ Մանյա բաբուշկան` պապիկիս երկրորդ կինը, Զատիկի պասկա էր թխում ու բաժանում բոլորին: Պասկաների վրայի սպիտակ ջնարակը քսելու «սուրբ առաքելությունը» պատկանում էր միմիայն ինձ: Ես դա անում էի սագի փետուրի օգնությամբ: Այնքան լուրջ ու կարևոր դեմքի արտահայտությամբ, որ երևի իրենց աննման տաղերը փետուրով գրող միջնադարյան տաղերգուներն ունեին: Զատիկի տոներին առավոտյան Մանյա բաբուշկաս մեզ տանում էր մեր գյուղում ապրող կույսերի աղոթքները լսելու: Վաղ առավոտյան գյուղը լցվում էր կույսերի զանգակների զնգզնգոցներով:
-Զը՜նգ, զը՜նգ, զը՜նգ…Չէ՛, էլ զանգերը չեն հնչում, հուշերս են զնգոցներով վեր թռչում և ուրախ հրմշտոցով արթնացնում իրար:
Կուսանոցը ռուսական փայտի տներից բաղկացած մի ընդհանուր շինություն էր` գյուղի վերին ծայրամասում՝ անտառի եզրին, իսկ բնակիչները մի քանի ռուս կանայք էին, որոնք խորհրդային տարիներին արտաքսվել էին Ռուսաստանից ու ապրում էին մեր գյուղում` կտրված աշխարհիկ կյանքի անցուդարձից, իրենց կյանքը նվիրած Աստծուն:
Կուսանոցի գերեզմանատունը վկայում է, որ մի ժամանակ նրանք 3-4 տասնյակից էլ անցել են ու միշտ ապրել են այդպես անաղմուկ ու անհաղորդ գյուղի կյանքին:
Նրանք հենց այդպես լուռ ու անաղմուկ ապրում են Հարության տոնի հետ կապված իմ հիշողություններում:
Ահա նրանցից ամենատարեցը՝ Դուսյան՝ կանաչ զուլալ աչքերով, բարձրահասակ, բայց արդեն կորացած մեջքով, երկար սև զգեստով ու սև գլխաշորով: Նայում էիր զմրուխտե աչքերին ու հասկանում, որ անչափ գեղեցիկ է եղել, աչքերը պահել էին երիտասարդ տարիների գեղեցկության փայլը, սակայն տարիներն իրենց ավարն առել էին, ու երբ Դուսյան, կորացած մեջքով ու երկար սև զգեստով, հայտնվում էր մեր գյուղի ճանապարհներին, գյուղի փոքրիկներն ընկնում էին ահ ու սարսափի մեջ:
-Ճաշդ կե՛ր, տղա՛ ջան, թե չէ Դուսյան կգա, կտանի…
-Խելոք մնացեք, թե չէ հրեն Դուսյան գալիս է, հա՜…
Կույսերը լավ գիտեին հայերեն, սակայն չէին խոսում երբեք: Կույսերից ամենաբարին ու ամենաժպտադեմը Նինան էր` Նինուլկան, որը ինչ- որ չափով շփվում էր գյուղացիների հետ, հյուր գնում, հյուր ընդունում և օգնում գյուղացիներին իր խորհուրդներով: Նա ինչ- որ մի ժամանակ աշխատել էր ռուսական հոսպիտալներից մեկում և հրաշալի գիտեր, թե որ դեղաբույսը ինչին է օգտակար: Հարության տոներին Մանյա բաբուշկաս հենց Նինայի տնակն էր առավոտ վաղ տանում մեզ, որն իր սրբապատկերներով ու մութ խորհրդավորությամբ շատ էր վախեցնում ինձ: Նինան կարդում էր քրքրված ու բզկտված Աստվածաշունչը, իսկ մենք այնպիսի երկյուղած ու հոգևոր դեմք էինք ընդունում, կարծես մեզ այդ պահին շատ անհրաժեշտ էր դա ու իբր թե հրաշալի հասկանում էինք դրանց իմաստները: Լյուդան կույսերից ամենաջահելն էր, ամենագեղեցիկն ու ամենաինքնամփոփը: Նրան հաճախ տեսնում էինք անտառում այծերին արածեցնելիս, Կտակարանը միշտ ձեռքին: Ինձ մոտ հիմա այնպիսի տպավորություն է, որ ես երբեք էլ չեմ տեսել երկարազգեստ Լյուդային` մեր դաշտերի կոճղերին նստած, դա ինչ-որ մի հանճարեղ նկարիչ է նկարել իմ հիշողությունների կտավին ու կախել մի երևելի տեղ:
Մենք անտառում մի կուշտ վազվզելուց հետո մոտենում էինք Լյուդային ու մեր չիմացած ռուսերենով խնդրում, որ բարձր կարդա: Նա ժպտում էր, կամաց, քնքուշ ձայնով կարդում Կտակարանից մի հատված, որը հազիվ երկու րոպե լսելուց հետո թռչկոտելով ու աղմկելով հեռանում էինք:
Ասում էին` Լյուդան դերասանուհի է եղել ու նույնիսկ հայտնի ֆիլմերի անուններ էին տալիս, որտեղ իբր խաղացել էր նա: Ընդհանրապես ոտքի վրա առասպելներ ու հեքիաթներ հորինող մեր ժողովրդից անմասն չէին մնացել նաև մեր գյուղի կույսերը: Նրանց մասին թափառող պատմությունները շատ էին ու երբեմն խորհրդավոր:
Կույսերն աղոթքի անխախտ ժամեր ունեին, ու երբ նրանք մտնում էին աղոթելու, թեկուզ աշխարհն էլ ավերվեր, չէին ընդհատում իրենց աղոթքը: Այդ ժամերին մենք մտնում էինք կույսերի ծաղկանոցն ու ծաղիկներ քաղում: Հայրս պատմում էր, որ իրենք էլ նույն ծաղկանոցից քանի անգամ գազար են գողացել ու հազիվ ազատվել կույսերի կատաղած շներից: Մի անգամ էլ նույնիսկ չեն ազատվել…
Մեր գյուղն ու գյուղական ավանդույթները մեզ երբեք մոլեռանդ հավատացյալներ չդարձրին, մեր գյուղում ապրողները երբեք իրենց բակերում հավատի եկեղեցիներ չկառուցեցին, նրանք դեռ շարունակում են իրենց մատաղները մորթել ու մոմ վառել մեր գյուղի ժայռերից թառած Խուճապի վանքի ու կիսավեր ժամի պատերի տակ…
Մենք մոլեռանդ հավատացյալներ չդարձանք, բայց ինչ-որ մոգական կախարդանքով մոլեռանդորեն կապվեցինք մեր հողին ու արմատներին, այնքան ամուր, որ թվում է, թե հուշերը չեն, հին կյանքն է հիմա հարություն առել ու խոխոջում է գարնան զարթոնքից աշխուժացած առվակի պես….
Ափսոս, շատ ափսոս, որ միայն աստվածներին է տրված Հարության սուրբ հրաշքը…
