Մի մռայլ օր, որ գուցե լավ էլ պայծառ էր, մերօրյա վառ քնարերգու բանաստեղծի սև սալորի օղու պաշտամունքին տուրք տված՝ քրքրեցի Վիեննայի միակ կիրակնօրյա խանութի խուլ անկյունները ու պեղեցի ավստրիական թե գերմանական սև սալորի շնապսը։ Իհարկե տաղերգուի ներշնչանքի աղբյուրին չէր հասնի, թնդությունն էլ կանացի` ընդամենը երեսունհինգ տոկոս, բայց, ինչպես ասում են, չեղած տեղը լուսատտիկն էլ լույս կտա։ Քանի որ գերմաներեն չգիտեմ, աչքս բռնեց շշի վրայի նկարը` երկու կես եղած ու կորիզը ի տես աշխարհի բացված սև սալորը իր պճղած թշերի ամբողջ հմայքով։ Երբ մի հեղուկ բան պղտորվում է, ընկերոջս ասած` աչքերդ թե բերանդ ջրակալում, բանաստեղծությունը ընդամենը պատրվակ է դառնում խայծը կուլ տալու համար։ Որոշեցի էլ ժամանակ չկորցնել, ճանկեցի շիշը, հասա տուն ու տրվեցի քաղցրահամ նեկտարի հրաշագործությանը, մեր գրողներից մեկի պատկերավոր բնորոշմամբ։
Էն ո՞վ էր ասում՝ խմած հնարավոր չէ գրել։ Իբր խմիչքը սեղմում է արյունատար անոթները և բացասաբար ազդում ուղեղի բջիջների ազատ տեղաշարժի վրա՝ այսպիսով անդառնալի վնաս հասցնելով մարդու երևակայությանը՝ մի բան, որ պարտադիր է երկու հոդաբաշխ տող բստրելու համար։ Մեր դիվանագետ ընկերոջն էլ իզուր տեղը բշտեցի, ով հանդգնել էր կարծիք հայտնել, թե գրողներն իբր խմած ժամանակ են գլուխգործոցները երկնում։ Ախպեր, ասացի, խմած մարդը ո՞նց կարա բան գրի, սկի դուք` դիվանագետներդ, չեք կարում մի բաժակ բան խմած շարքային ելույթ գրեք, էլ ուր մնաց գրողը` գեղարվեստական բարձրարժեք գործ։
Առաջին բաժակը, ի հիասթափություն քնարերգու պոետի, սիրեցյալիս բողբոջապատ գիրկը նետելու փոխարեն, ինձ տարավ երանելի իննսունականներ, մեր հայրական տուն։ Ոսանող երեխա էինք, պապիս ասած «ջուրը փորներումս եռում էր, գիտեինք թե ճրագու ա», տանը նստած խմում էինք, մեկ էլ դռան զանգը տվեցին.
– Բարև Ձեզ, ախպեր, եկել եմ «շոտչիկը» ստուգեմ, մի հատ թղթերը բեր,- ինքնավստահ ասաց անկոչ հյուրը, նույն ինքը` լույսի մարդը։
– Սպասի, մի բաժակ բան խմենք, կբերեմ, հո չփախանք,-աչքով արեցի ես։
– Ախպեր, լույսը հո չփախավ, կգնա էլ, կգա էլ,- բաժակդ մոտ բեր,- ձեռքի ընկերական շարժումով սեղանի շուրջ կանչեց Պարթևը` մեր Բիձեն, մեր սեղանի անփոխարինելի թամադան, ամենաիմաստունը իմաստունների մեջ, թքած թե քսան տարին նոր չէր բոլորել։ Պատահական չէր, որ մազերի մեջ արդեն տեղ-տեղ սպիտակն էր պեծին տալիս։ Մի օր էլ, կռվի մեջ, հիսուն տարեկան մարդուն ասեց «գոնե սպիտակ մազերիցս ամաչեիր»՝ անասնական հռհռոցով լցնելով ռազմական գործողությունների թատերաբեմը։ Բախտներս բերեց, մարդը հումորով մարդ դուրս եկավ ու «կներես, հոպար ջան» ասելով հաշտության թաշկինակ պարզեց մեզ։
Մեր սերնդի մտավորական փաղանգը շատ լավ գիտի, որ Ղարաբաղից բերած կանաչ կոնյակի սպիրտը մի բաժակից բռնում էր մարդու կոկորդը։ Լույսի մարդ չէ, ուզում ես Գրիգոր Լուսավորիչը լինես։
– Դուք հասկանու՞մ եք , որ երկիրը ձեռից գնում ա, էնքան լեվի լույս են քաշել, ատոմակայանի «ստուկը» տվել ա,- իբր փորձում էր արդարանալ լույսի մարդը։
– Առաջին անգամ եմ սենց հայրենասեր լույսի մարդ տեսնում,- ուսին եմ թփթփացնում ես,-բեր, բեր բաժակդ։
– Հայրենասիրությունը սրիկաների վերջին հանգրվանն է, վայթե Նժդեհը թե Նիցշեն էր ասել,- սրամտում է լույսի մարդը։
Մինչ սև սալորը իր սև գործն էր անում Վիեննայում, կանաչ կոնյակի սպիրտը տրամաբանական հանգրվանին էր հասցնում լույսի մարդու սուրբ առաքելությունը։
– Թողեք գնամ տուն,-աղաչում էր մարդը։
– Չէ, դու իրավունք չունես դավաճանես քո երկրին, մինչև թղթերը չստուգես, ոչ մի տուն,- ձեռքից քաշում ու աթոռին էինք մեխում մենք։
– Ես Նժդեհն եմ,-գոռում էր լույսի մարդը,- կսպանեմ, ինչքան բոլշևիկ կա, կլցնեմ ձորը։
Թե ինչ էր եղել հետո, չեմ կարծում թե որևէ մեկը, նույնիսկ Բիձի նման իմաստուն մարդը, հիմա հիշում է։ Ստուգե՞լ էր թղթերը, չէր ստուգել։ Կաշառե՞լ էինք, չէինք կաշառել։ Նժդե՞հն էր, Նժդեհը չէր։ Գուցե հենց էլ Գրիգոր Լուսավորիչն էր, մեղա, մեղա։ Երևի պետք էլ չի հիշել։ Մի բան գիտեմ, որ այդ դեպքից հետո այլևս կանաչ կոնյակի սպիրտ երբևիցէ չեմ խմել, ու լույսի մարդն էլ այլևս մեր տուն չի եկել։ Երևի հավաքել է վեշ-մեշոկը ու էն օրերին «Ար» հեռուստաընկերության եթերից մի ծերունու հնչեցրած նզովքից թևավոր խոսք դարձած «Էս երկիրը երկիր չի, էս երկիրը քանդեք, նորը կառուցեք» հորդորին հլու չվել է արտասահման։
Սև սալորի երկրորդ բաժակը, ի հիասթափություն մեր հարգարժան տաղերգուի, սիրեցյալիս բողբոջապատ գիրկը նետելու փոխարեն, նորից տարավ երանելի իննսունականներ։ Արջը յոթ երգ գիտի, յոթն էլ մեղրի մասին։ Ես յոթ պատմություն գիտեմ, յոթն էլ իննսունականների մասին։
Հենց այն օրն էր, երբ որոշեցինք ավտոբուս նստելու փոխարեն ոտքով գնալ տուն, եղած փողը վերածելով ազնվական հեղուկի՝ գարեջրի։ Բայց քանի որ պապիս ասած՝ փորներումս եռացողը ոչ միայն ճրագու չէր, նույնիսկ ջուր էլ չէր, այլ թթված գարեջուր, նպատակը դառել էր անիրագործելի։ Ոչ մի լուսավոր բան, կամ լույս թունելի վերջում։ Նման հուսահատ պահերին է հենց վրա հասնում անակնկալ օգնությունը։ Ճիշտ խեղդվող մարդու մասին անեկդոտի պես։ Եթե չեք հիշում՝ հիշեցնեմ․ երբ խեղդվողին ընդառաջ հայտնվում է նավակը, մարդը հրաժարվում է օգնությունից՝ ասելով, թե աստված կփրկի իրեն։ Ու այդպես երեք անգամ։ Քանի որ հավատացյալ մարդ է լինում, բնականաբար խեղդվելուց հետո գնում է Դրախտ ու ստանում հրեշտակապետի կշտամբանքը՝ թե բա երեք նավակ ենք հետևիցդ ուղարկել, բանի տեղ չես դրել։ Մեր դեպքում մենք աստծուն հավատում էինք վերացական, բայց մանրամասների մեջ քիթներս չէինք խոթում, ուստի մեզ ընդառաջ եկած նավակը ընդունելու էինք որպես աստծո ուղարկած ընծա։ Չգիտես ինչու, նավակը գնում էր ոչ թե մեր ուղղությամբ, բլուրն ի վեր դեպի Նորքի երկրորդ զանգված, այլ հակառակ ուղղությամբ, չգիտես ինչու նավակը կարմիր զապի տեսքով էր, ու հատկապես չգիտես ինչու վարորդի գիպսապատ ձեռքը՝ պատուհանից դուրս և դեպի վեր ցցված։
– Սաշիկ,-գոռալու էր մեր ախպեր Վարուժը, որ միշտ մի ելք գտնում էր։
Այնքան էր ավտոբուսի վարորդներին զզվեցրել, թե մենք սոված ուսանողներ ենք, փող չունենք և հանուն գիտության ապագայի խնդրել ձրի տուն տանել, արդեն սուտը չէր անցնում։ Կուտը չէին ուտում։ Նոր բան էր պետք մտածել։ Մինչ Սաշիկը անակնկալ գոռոցից կարմիր զապը իր կոտրած ձեռքով մի կերպ սանձելու էր ու աջ քաշեր, մենք վազելու-անցնելու էինք փողոցը ու խցկվելու մեջը։
– Իմ անունը Սաշիկ չի,-ասելու էր նա։
– Է, Սաշիկ ջան, ինչ կարևոր ա անունը, չե՞ս հիշում, Ծաղկաձորում ենք հանդիպել,-փորձելու էր սխալը շտկել Վարուժը։
– Այ ախպեր, ես կյանքում Ծաղկաձորում չեմ եղել,-ասելու էր Սաշիկը, որ ի դժբախտություն Վարուժի, երևի միակ մարդն էր Հայաստանում, որ Ծաղկաձորում չէր եղել։
– Ախպեր, կարևոր չի, շուռ արի, գնանք վերև, Մասիվ, հետո կերևա ով ում բարեկամն ա։
Թե ինչ էր եղել հետո, հիմա ոչ ոք չի հիշում, նույնիսկ Վարուժը։ Միայն մեր ընկեր Բիձեն թերևս հիշի, որ այդ օրը մեր հետ չէր, բայց շաբաթներ անց տան ճամփին հիացական մի բացականչությամբ գոռալու էր՝ Սաշի՜կը, ու մենք կտրուկ շրջվելու ու փողոցի հակառակ եզրագոտում ապշանքով տեսնելու էինք կարմիր զապի պատուհանից գիպսապատ ձեռքը դուրս՝ դեպի երկինք ցցած Սաշիկին, ում անունը այդպես էլ երբեք չենք իմանա։
Մինչ սև սալորը երկու հազար քսանականների Վիեննայում, կանաչ կոնյակի սպիրտն ու գարեջուրը հեռավոր իննսունականների Երևանում անում էին իրենց սև գործը, ես վերջնականապես հույսս կտրեցի, թե հաջորդ բաժակը վերջապես քարը փեշից կթափի ու ինձ կնետի սիրեցյալիս տաք ու հյուրընկալ գիրկը։ Ընդհակառակը, ինչպես և սպասվում էր, այդպես էլ պիտի լիներ։ Պիտի կարմիր տնական գինի խմած, աչքերս շաղված հայտնվեի իննսունականների ավտոբուսի մեջ։ Դեժա-վյու։
Կյանքը մի երկրում, որտեղ հաց ու լույս չկա, սահմաններին էլ պատերազմ է, ճզմված էր հենց այդ ավտոբուսի հեղձուցիչ ուրվագծերի մեջ: Այդտեղ, մայրաքաղաքի այդ շրջանակում մարդկային գոլ շնչից ջերմացած օդի մեջ գոհ ու երջանիկ պարփակված էր հայ ժողովուրդի այն հատվածը, որ մնացել էր տանը: Այդ բազմությունը ջերմությունից կակղած՝ որոշում էր ազգի ապագան, քննարկում անցյալը, ըմբոշխնում ներկայի հոգեպարար ընթացքը, հաղթահարում խումարը, հագուրդ տալիս քաղաքական կամ էրոտիկ երևակայությանը: Երևի չգիտեր էլ, որ հարցն, այնուամենայնիվ որոշվում է քիչ հեռվում:
– Խնդրում եմ տեղը աղջկան զիջեք:
– Իսկ ի՞նչ գիտեք, թե աղջիկ է:
– Ենթադրում եմ:
– Նոստրադամուս:
– Ռենտգեն:
Այս կարգի երկխոսությունները ավտոբուսի, նույնն է թե տանը մնացած մեր ազգի սերուցքի առօրյայի անբաժան մասն էին, ու թե ուզում էիր մերվել ընդհանուր պատկերին ու քո համեստ ավանդը ներդնել ազգի փրկության սուրբ գործին, պիտի ընդունեիր խաղի կանոնները:
– Հարգելի վարորդ, ճիշտ է՝ Դուք նաև հսկիչ եք, բայց առաջին հերթին վարորդ եք, որ առաջնորդում եք մեզ դեպի պայծառ ապագա, կարո՞ղ եք մեզ վերցնել: Մենք փող չունենք, քաղցած ուսանողներ ենք,- լեզվին էր տալու Վարուժը:
– Ոչ մի պայծառ ապագա էլ չեմ առաջնորդում, Նորքի երկրորդ զանգված լավագույն դեպքում: Իսկ ի՞նչ արեցիք փողը, Բենդեր:
– Այն վերածվեց գինու՝ կարմիր, անարատ, տնական:
– Ապրեք, իրոք փողն ափսոս է ծախսել ավտոբուսի տոմս գնելու ճղճիմ նպատակի համար, եթե կա այն ազնվական հեղուկի վերածելու հրաշալի հեռանկարը,- գլուխն էր տմտմբացնելու ավտոբուսի վարորդը:
Ինչպես պարզվեց, այս ավտոբուսով էր ամեն օր երթևեկում Պաշը, դեռ քսան տարի առաջ՝ իրավաբանականի լավագույն ուսանող Պետրոս Դարբինյանը: Նույն ավտոբուսով այդ հիշարժան օրը երթևեկում էր Անուլիկը, դեռ քսան տարի առաջ իրավաբանականի լավագույն ուսանող Անուշ Մացակյանը:
– Էս ում եմ տեսնում, ինչպիսի անակնկալ,- շողարձակելու էր Անուլիկը:
– Հենց ես եմ որ կամ՝ Պաշը,- շողարձակելու էր Պետրոս Դարբինյանը:
Երբ համալսարանի հյուրընկալ դռները բացվել էին Պաշի առաջ, առաջինն Անուլիկն էր, որ ժպիտը դեմքին օրհնել էր նորամուտը, Պաշն էլ աչքով էր արել։ Հետագա իրադարձություններն, իհարկե, Պաշի օգտին չէին զարգացել, ու Անուլիկը, փողի ու իշխանության փայլից կուրացած, իր սրտի ամենահետին խորշերում թաղել էր Պաշից ճառագող կրակը։ Երկու գերազանցիկ ուսանող հիմա հանդիպել էին ավտոբուսում, երկուսն էլ կայացած մարդիկ՝ մեկը Պռոսպեկտի լավագույն «կաֆելչիկը»՝ Յուրիստ կեղծանունով, մյուսը Կենտրոնի ընտիր մատուցող, մեծամեծերի սեղանների ցանկալի սպասարկուն՝ Թիթեռ տիտղոսով։
Բայց քանի որ աչքերս շաղված էին, ու գինին էլ, գիտեք, ուշ է բռնում, չեմ հիշում, իրար գտած զույգը նույն կանգառում իջավ, թե շարունակեց ամենօրյա մոլորված երթուղին։
Քանի որ յոթ երգ գիտեմ, երեքը արդեն երգել եմ, իսկ մնացած չորսն էլ գրաքննության ենթակա չեն, կթողնեմ շղարշից անդին։ Ամեն մեկը թող երևակայությանը զոռ տա ու հնարի ինչ-ոչ բաներ, իր ճաշակով։ Իսկ մինչ այդ ես օրակարգը սպառված կհամարեմ ու լինելով սև սալորի անհագուրդ սիրահար, կվերցնեմ հաջորդ բաժակը։ «Մոտ եկ ծանրաձողին, բզեզ»՝ կհիշեմ փիլիսոփայության պատմության մեր լուսահոգի դասախոսի՝ քննության տոմս քաշելու հրավերը։ Մեղա, մեղա։ Հուսամ այս անգամ յոթ երգի հեքիաթը հօդս կցնդի ու մեր ազգային տաղերգուին չեմ հիասթափեցնի։ Հուսամ, այս անգամ սև սալորը իր հմայանքով սիրեցյալիս բողբոջապատ կուրծքը լիասիրտ կբացի իմ առաջ, ու իննսունականների այն մարդիկ, որ մի ակնթարթ եկել ու անցել են մեր անցավոր աշխարհից, այս գիշեր ինձ հանգիստ կթողնեն։
