Հավասարում բազմաթիվ անհայտներով

^{Վարդգես Պետրոսյան}

Անցյալ տարվա վերջերին ինձ կանչել էին Աշտարակ։ Նոր էի վերադարձել Կանադայից, իմ երիտասարդ հայրենակիցներին հետաքրքրում էր, թե ինչ կա օվկիանոսից այն կողմ։ Երեկույթը ոչ թե սովորական դահլիճում էր, այլ «Ծիծեռնակ» սրճարանում` շամպայնի և սուրճի սեղանների շուրջը։ Երբ խոսակցությունը շատ էր լրջանում, միջամտում էր մեր գյուղի փոքրիկ ջազը։ Նվագում էին, երգում Ժակ Բրել, Ազնավուր, Կոմիտաս։ Նաև պարում էին։ Աստվա՜ծ սիրեք, հանկարծ չմեղադրեք ինձ չափն անցնելու մեջ` հաճախ ինձ թվում էր, թե ժամանակակից մեծ քաղաքի սրճարանում ենք և այս ջահելների պապերն անգամ ծնվել են տասհարկանի շենքերում։ Պարում էին թվիսթ, փորձեցին նաև շեյկ։

– Նայիր այս մեկին, – ականջիս փսփսաց հորեղբորս որդին,- մեր ջրաղացպանի տղան է։

Շեկ, պեպենոտ տղա էր, բարձրահասակ, կոկ ու ձգված, պարում էր շատ հետաքրքիր մի օրիորդի հետ։

– Աղջիկն էլ մեր ռադիոֆիզիկայի ինսաիտուտում է աշխատում,- շարունակում էր հորեղբորս որդին,- լավիկն է, չէ՞…

Ռադիոֆիզիկայի ինստիտուտը նոր կամրջի մոտ է, Քասախ գետի դիմացի ափին։ Եթե ինստիտուտի մոտից իջնելու լինես ձորը և բարձրանաս հոսանքին հակառակ, մեկ-մեկուկես կիլոմետր քայլելուց հետո կհասնես մեր գետի հին կամրջին, որ XVII դարում են կառուցել։ Այդ կամրջի մոտ է մեր գյուղի հին ջրաղացը, որտեղ թվիսթ պարող տղայի հայրն է։ Մի ամիս առաջ էր, խելքիս փչեց ջրաղաց մտնել։ Ամեն ինչ այստեղ նույնն էր, հին ջրաղացքարերը պտտվում էին, մարդիկ գոռում էին իրար ականջի մեջ, օդը լցված էր ալյուրի սպիտակ փոշով։ Ես էլ մի քիչ սպիտակեցի, մի երկու բառ փոխանակեցի ջրաղացպանի հետ, դուրս եկա։ Այն ժամանակ ես չգիտեի, որ նրա տղան թվիսթ էր պարում ռադիոֆիզիկոս օրիորդի հետ։ Ասենք, դա ի՞նչ նշանակություն ունի:

Ունի՛։

Դա մի նոր վկայություն էր ինձ տանջող մի շարք մտքերի, ևս մի անհայտ այն հավասարման մեջ, որ ուզում եմ լուծել և որում առանց այն էլ քիչ չեն անհայտները։ Ես արդեն մի առիթով («Հայկական էսքիզներում») գրել եմ հինգ քառակուսի կիլոմետրի վրա, Երևանին շատ մոտիկ մի շրջանում, իմ նկատած բազմաթիվ հակադրությունների մասին, որ վերաբերում են մեր այսօրվա կենցաղին, բնավորություններին, բարքերին, սովորույթներին։ Չեմ ուզում կրկնել։ Ուզում եմ ընդգծել միայն, որ դրանք մակերեսային տպավորություններ էին և փոքր-ինչ խորանալու դեպքում նույն այդ հինգ կիլոմետրի վրա կարելի էր հայտնագործել շատ ուրիշ գույներ, հակասություններ, կենցաղի, հոգեբանության, բնավորության պարադոքսներ։ Իսկ եթե այդ հինգ կիլոմետրի փոխարեն քննենք այսօրվա Հայաստանի երեսուն հազար քառակուսի կիլոմետրը, պատկերը կդառնա ավելի լրիվ և ավելի խայտաբղետ, բարդ ու ծայրահեղություններով հարուստ։ Կենցաղի, սովորությունների, զարգացման մակարդակի, մարդկային խառնվածքների, հնի ու նորի, հակասությունների այս կոկտեյլն է, որ այսօր կոչվում է հայ և Հայաստան։ Բոլորը միասին, առանձին-առանձին ո՛չ մեկը Հայաստան չէ։ Մասնավորապես վերջին 40—50 տարում, երբ հարյուրամյակներից հետո առաջին անդամ հայ ժողովուրդը իր պետականությունն ունի, մենք ապրում ենք նաև ազգային խաոնվածքի վերանորոգման բարդ պրոցես։ Այդ պրոցեսին նպաստում են բազմաթիվ երևույթներ՝ սոցիալական, տնտեսական վիթխարի փոփոխությունները, մեր անհանգիստ ու հիվանդագին դարաշրջանը, այն, որ համատարած գյուղերի երկրից Հայաստանը դառնում է քաղաքների, տեխնիկական մտավորականության, գիտության, ամենաժամանակակից արդյունաբերության երկիր: Ազգային խառնվածքի վերանորոգման այդ պրոցեսին չէր կարող չազդել նաև այն, որ այդ տարիներին հայրենիք են վերադարձել ու շարունակում են վերադառնալ տարբեր պետությունների և ժողովուրդների կնիքը կրող մեր հազարավոր հայրենակիցներ։

Այս ամենն էլ ստեղծում է հակաւսությունների, պարադոքսների այն քաոսը, որ ես փորձել էի կռահել հինգ քառակուսի կիլոմետրի վրա տեսած բաներով։ Վերցնենք մեր Երևանը։ Շատ չեմ մանրանա։ Այն քաղաքում, որտեղ արդեն գործում է իր տեսակի մեջ Եվրոպայում խոշորագույնը հանդիսացող էլեկտրոնային արագացուցիչը, նույն այդ քաղաքի փողոցներում կարելի է հանդիպել «մինուտնի» կոչվող լուսանկարիչների և մարդկանց, որ դեռ նկարվում են նրանց մոտ՝ մոմլաթի վրայի արմավենու տակ կանգնելով, չերքեզկա հագած և աջ ձեռքը լրջորեն դնելով փայտե խանչալի կոթին։ Նույն մեր քաղաքում, ուր ներքին վախով ու հարգանքով են գաստրոլների գալիս աշխարհի լավագույն արտիստները, տոմսի հերթը իրար է ջարդում, երբ էկրանների վրա ցուցադրվում են հնդկական և արաբական սենտիմենտալ ֆիլմեր, որոնց յուրաքանչյուր սեանսի ժամանակ մեռնում են հինգից-վեց սիրահար, նախապես տասը-տասնհինգ րոպե երգելով։

Ինչի՛ համար եմ վերհիշում այս բոլորը։ Պարզապես կրկնելու համար հայտնի մի ճշմարտություն. բարդ ու հակասական է ազգային կոլորիտի, բնավորության, հոգեբանության հասկացողությունը, ծայրահեղություններ կան նույնիսկ նորմալ պետականության պայմաններում, քաղաքակրթության բնական էտապներն անցած ժողովուրդների ազգային խառնվածքի, ավանդույթների, կենցաղի, պատկերացումների մեջ։ Իսկ եթե ժողովուրդն ապրել է այնպիսի անըմբռնելի ճակատագիր, ինչպես մեր ժողովուրդը, որը շատ երկար զրկված է եղել պետականությունից և որի գլխին հարյուրամյակներ շարունակ կախված է եղել ֆիզիկական բնաջնջման վտանգը։ Կուզենայի նշել նաև, որ փոքրաթիվ ժողովուրդների ծայրահեղություններն ավելի են երևում, քանի որ նրանք՝ այդ ծայրահեղություններն ավելի են կողք-կողքի։ («Կողք-կողքին» —առաջին, ոչ կարևոր բացատրությունն է, բայց սա երկար, բարդ խոսակցության նյութ է. մի ուրիշ անգամ)։

Եվ ահա այդ հակասությունների, ծայրահեղությունների կաթսայում եփվում է մեր ժողովրդի ազգային նկարագիրը, համ ու գույն է ստանում մեր բնավորությունը, գոլորշիանում են պատահական, ոչ բնորոշ գծերը, իսկ ժամանակը՝ համբերատար այդ տանտիկինը, շարունակում է խառնել իր շերեփով… Կրկին եմ ուզում շեշտել, որ իմ նկատածները գուցե և պատահական բաներ են, ավելի շատ՝ երևույթների արտաքին կողմին վերաբերող, բայց սա միայն հաստատում է, որ խորքում պրոցեսն ավելի բարդ է, ծայրահեղություններով խտացած։ Այդ պրոցեսի մասնակի, նույնիսկ արտաքին ընկալումը մեզ պիտի ստիպի ինչ-որ չափով սրբագրելու հայ մարդու ազգային նկարագրի ավանդական պատկերացումը, որ մեզ թողել է մեր գրականությունը, մասնավորապես անցյալի մեր գյուղագիրները։

Այդ ծայրահեղությունները հաճախ կարելի է գտնել նույն հայ մարդու մեջ։ Անցյալ տարի, երբ մենք «Գարուն» -ի առաջին համարներն էինք ստեղծում, խմբագրություն եկավ շատ երիտասարդ մի տղա։ Սա բանաստեղծություններ էր բերել, մոտավորապես այսպիսի.

Տարիները մեռան…
Գերեզմանները կրկնապատկվեցին…
Կամ` Սուրճի բաժակում երեք աղջիկներ,
Երեք աղջիկներ ու մի ճանապարհ,
Խելահեղ արցունք սուրճի բաժակում,
Ու խելահեղ պար։
Երկինքն է ծանր ծանրանում վրաս:
Երկինքը կապար։

Անկեղծ ասած` մեզ գրավեց երիտասարդ բանաստեղծի ինչ-որ չափով ինքնատիպ մտածողությունը, նրա գործերում իրեն զգացնել էր տալիս մեր անհանգիստ դարի բարձրացած ջերմաստիճանը։ Որոշեցինք տպագրել նրան` լուսանկարով, հանձնարարականով։ Երիտասարդը սափրված չէր, խնդրեցինք, որ սափրվի։ Բայց նա ասաց, որ սուգ է պահել, վախճանվել է մորաքրոջ ամուսինը։ «Շաբաթ օրը կսափրվեմ, — ասաց, — քառասունքը լրանում է» ։ «Ամենամոդեռն» մտածողություն պոեզիայում և ազգային վաղեմի սովորույթին գերություն՝ առօրյա կյանքում։ Ինչպե՞ս համատեղել այս երկուսը։ Բայց կյանքը, ինչպես տեսնում եք, համատեղում է, պարզվում է, որ նույն մարդու ներքնաշխարհում էլ դրանք կարող են կողք-կողքի գոյություն ունենալ։

Քանի որ հանգուցյալներին դիմեցինք, մի ուրիշ օրինակ։ Ես հաճախ ֆիզիկական ցավ եմ զգացել՝ տեսնելով, թե ինչպես մի սենյակում դրված է հանգուցյալի դագաղը, իսկ հարևան սենյակում խոհանոցային եռուզեռ է, գազի վրա խաշլամայի կաթսան է, պատշգամբում հավեր են մաքրում, դասավորում են սառը ուտեստեղենը, զանազան շշեր, մարդիկ գործնական ներսուդուրս են անում, խոսում, քննարկում։ Ինչի՞ համար է այս ամենը. թաղումից հետո տանը սեղան է բացվում, կարգ է։ Հավաքվում են, հասկանալի է, մխիթարելու, խոսում են, ուտում, խմում։ Ու հաճախ է պատահում, որ չորս-հինգ բաժակից հետո (մանավանդ եթե հանգուցյալը տարիքն առած է լինում) ոմանք նույնիսկ մոռանում են հավաքվելու առիթը ու սկսում կենացներ առաջարկել։ Նման սեղաններ պարտադիր են առնվազն չորս անգամ՝ թաղմանը, յոթին, քառասունքին և տարելիցին։ Ես հարկ չեմ համարում խոսել զուտ տնտեսական կողմի մասին, որը նույնպես լուրջ հարց է այս երևույթը ինձ վիրավորում է հոգեբանական, մարդկային տեսանկյունից։ Եվ ոչ միայն ինձ, շատ-շատերին, բայց… Բայց ներկայանում է տխուր առիթը, և մենք ինքներս անում ենք նույնը։ Կարգ է, ազգային ավանդություն։ Հասկանում ենք, ապստամբում, բայց… անում ենք։

Ուրիշ շատ օրինակներ էլ կարող եմ բերել: Բայց երևի ժամանակն է հարց տալու, որքա՞ն կտևեն այս ծայրահեղությանները: Չգիտեմ, ես պարզապես արձանագրում եմ, փորձում մտածել ու հասկանալ։ Ես զգում եմ ծառայողական պարտականություններ նկատմամբ՝ արհամարհելով դիվերսիայի հնարավորությունը»։ «Ես միշտ լավ ամուսին եմ եղել՝ բայց այն պայմանով, որ կարողանամ ժամանակ առ ժամանակ կին փոխել». բելգիացիների թագավոր Լեոպոլդ 2- րդի սերերն ու մահը Տեղ–տեղ իմ դատողություններում հասնում եմ գուցե նույնիսկ աբսուրդի։ Բայց ես դա նպատակով եմ անում, ապացուցելու համար պարզից պարզ մի բան, մեր օրերը բնութագրող հայ, ազգային բնավորություններ են իմ թված ու չթված բոլոր մարդիկ, որովհետե նրանք արտահայտում են մեր ժողովրդի զարգացման պրոցեսի ներկա իրավիճակը։ Ուրեմն և՝ նրանք իրավունք ունեն նախատիպ ծառայելու մեր գրականության, կինոյի հերոսների համար։ Ես այստեղ «լսում եմ» հնարավոր հակաճառություններ, իսկ ո՞վ ասաց, թե չեն կարող, թող լինեն։ Բայց… բայց բավական է, որ գրողը, մանավանդ եթե նա երիտասարդ է և կարդում է «Ինոստրաննայա լիտերատուրա» կամ «Յունոստ» ամսագրերը, հերոս ընտրի ֆիզիկոս կամ նկարիչ, բավական է, որ նրա կերպարները թեկուզ Երեանի «Արագիլ» ռեստորանում ոչ թե խորոված ուտեն, այլ, ասենք, կոկտեյլի բաժակի շուրջ զրուցեն Ֆրանց Կաֆկայի գրքի մասին, կամ կողքին դրած «Սպիդոլա» տիպի տրանզիստորային ռադիոընդունչով լսեն անգլիական բիթլզների երգը` անմիջապես պատրաստ կլինի մեղադրանքը. այդ հերոսները ազգային չեն, նրանք կապ չունեն մեր ժողովրդի հետ, չեն շարունակում մեր գրականության ավանդները, այլ արտասահմանյան գրքերի, կինոնկարների հերոսների կույր կապկումն են։

Բայց… բայց բավական է, որ գրողը նկարագրի գյուղի մանուշակագայն իրիկնապահը, հողագործ պապի ճաքճքված ձեռքերը, աղբյուրի մոտ բարդիների պես շարված ջահել հարսներին` անմիջապես նա ազգային կհռչակվի։ Գրախոսողները նրա ստեղծագործություններից հողի, հացի, ցորենի հոտ կառնեն։ Ես չեմ գտնում, թե արդեն հնացել է այդ կոլորիտը, թե այլևս չկա այդ բնանկարը, թե մեզ հետաքրքիր չեն գյուղի այսօրվա պրոբլեմները, հոգսերն ու ուրախությունները։ Հազա՛ր անգամ ոչ` հետաքրքիր են ու հարկավոր։ Բայց…

Առաջին, ես կուզենայի նման երկերում տեսնել, թե անցնող ժամանակը ինչ ուղղումներ, լրացումներ է արել գյուղի դիմանկարին։ Խոսքս արտաքին, նույնիսկ սոցիալական կողմի մասին չէ, ոչ էլ այն մասին, որ լոռեցի Աթանես պապը հիմա իր տանը նստած հեռուստացույցով տեսնում է, ասենք, Լոնդոնում պարող աղջիկներին, ոչ էլ այն, որ էջմիածնեցի խաղողագործը իր համար գերմանական կահույք է բերում Մոսկվայից, ոչ էլ այն, որ մեր լեռնային գյուղերից մեկում ես տեսա ջահել մի նախրապանի, որի կողքից կախված տրանզիստորը հաղորդում էր ամենաիսկական թվիսթ։ Ես այս երևույթների արտաքին կողմի մասին չէ, որ խոսում եմ։ Ես պարզապես համոզված եմ, որ այս և նման երևույթները չեն կարող ինչ-որ չափով չփոխել ազգային կոլորիտը, հետքեր չթողնել ազգային խառնվածքի, հոգեբանության մեջ։ Գյուղին նվիրված գործերում ես ուզում եմ տեսնել այդ հետքերը, բայց, ցավոք սրտի, մեր օրերում լույս տեսնող որոշ գործեր բակունցյան, անգամ պռոշյանական գյուղի պատկերներն են վերակենդանացնում այսօրվա տարեթվով։ Պերճ Պռոշյանը՝ անցյալ դարի վերջերին և Ակսել Բակունցը՝ մեր օրերում, 20-30-ական թվականներին, տվել են հայ նահապետական գյուղի ցնցող խճանկարը։ Նրանք ստեղծել են այդ գյուղի մարդկանց՝ այսօր արդեն անհետացած մի պատկերասրահ։ (Իսկ Համաստեղը ստեղծեց արևմտահայ գյուղի զարմանալի խճանկարը, երբ այդ գյուղը արդեն ջնջված էր իրականաթյունից): Իմանալ, հարգել այդ ավանդները՝ նշանակում է չկրկնել։ Բայց այդ կերպարները ոչ միայն կրկնվում են, այլև երբեմն ծառայում են իբրև ոսկե մանեքեն. նոր գյուղի կերպարը համընկնո՞ւմ է դրանց, ուրեմն, ազգային է, չի՞ համընկնում` տե՛ս մեղադրանքների ստանդարտ ցանկը։

Հասկանալի է, որ գյուղին նվիրված այդ գործերում ավելի քիչ չեն ազդեցությունները, երբեմն պարզապես իմիտացիաները, բայց այդ մասին ոչ ոք ծպտուն չի հանում, քանի որ նրանք… «շարունակում են ավանդները» ։

Երկրորդ, ես կուզենայի հասկանալ գրողի դիրքորոշումը։ Ես պաշտում եմ մեր հողը, բայց գիտեմ նաև, որ տարեցտարի Հայաստան կոչվող մեր փոքրիկ երկրում այդ հողը կրճատվելու է, ավելանալու է ասֆալտը, առաջադիմության ճանապարհն այս է։ Չեմ թաքցնում, ինչքան էլ թանկ լինի ինձ համար այդ առաջադիմությունը, ես տխրում եմ, որ հողը կրճատվում է (դեռ մեծ Թումանյանն էր տխրում, երբ երկաթուղին Հոռի մտավ և անտաոներից փախան պախրաները) ։ Ես գիտեմ, ինչքան բարձրահասակ դառնա Երևանը, իմ մեջ կխորանա սարերի կարոտը, բայց դա չպիտի լինի անպտուղ հովվերգության ծարավ, այլ կարոտը XX դարի մարդու, որն իր դարի զավակն է նա՛և այդ կարոտով… Ընդ որում, այդ կարոտն ինձ համար ընդունելի և հասկանալի է զուտ մարդկային առումով և ոչ իբրև կոնցեպցիա, ոչ իբրև փիլիսոփայություն։ Նայել աշխարհին միայն այդ կարոտի ակնոցի միջով, նշանակում է՝ ետ նայել։ Ինձ հաճախ ցնցում է մեր ազգային սովորույթի ամենաաննշան բեկորն անգամ, բայց իբրև գրող ես պարտավոր եմ հասկանալ, թե դեպի ուր է գնում ժամանակը։ Սա կարող է նույնիսկ հակաբնական թվալ, բայց ժողովրդական կոլորիտի ամեն բեկորի կորստյան համար ես չպիտի անիծեմ քաղաքակրթությունը։ Վերջին հաշվով, իհարկե, կյանքն ու ժամանակը իրենցը կանեն. նույնիսկ խաղողի այգիները կքանդվեն ռադիոֆիզիկայի ինստիտուտ կամ օդանավակայան կառուցելու համար, կսրբվեն-կմշակվեն ազգային շատ ավանդույթներ։ Եվ ահա, անցման այս բարդ իրավիճակում ես ուզում եմ տեսնել, թե դեպի ուր է նայում ինձ ժամանակակից գրողը։

Ես կուզենայի, որ մենք՝ գրողներս, անկոտրում դատախազներ լինեինք նրանց նկատմամբ, ովքեր աղավաղում, փչացնում են բնությունը, խնայողաբար չեն ծախսում մեր ընդերքի հարստությունները։ Բայց ես կուզենայի, որ դրան էլ մենք մոտենանք իբրև XX դարի մարդ, որ խելքով, հեռանկարով պլանավորում է մեր մոլորակը՝ իր և գալիք բազում սերունդների համար։ Հովվերգությունը հուզական բան է, բայց …անհնար է հաշվի չառնել, որ նույն պահին լազերների միջոցով Երևանի համալսարանից խոսում են Բյուրականի աստղադիտարանի հետ։

Կրկնում եմ նորից՝ գյուղական կոլորիտը, ավանդական կերպարները հաստատուն տեղ ունեն մեր գրականության մեջ, քանի որ նրանք կան կյանքում, բայց հավասար իրավունքով տեղ պիտի գտնեն նաև այն նոր կերպարները, որոնք գուցե և նման չեն առաջիններին, սակայն նույնպես մեր օրերի և հարաբերությունների ծնունդ են և ոչ թե դեսանտներ` արտասահմանյան գրքերից մեզ մոտ իջեցրած։ Վերադառնալով Երևանի մասին քիչ առաջ ասածիս՝ ստտացվում է, որ «մինուտնի» լուսանկարիչը և նրա մոտ լուսանկարվողները ազգային կերպարներ են, իսկ էլեկտրոնային արագացուցիչում աշխատող երիտասարդները զուրկ են ազգային նկարագրից, քանի որ, կարող է պատահել, նրանք աշխատանքի ընդմիջումին լսում են Էդիթ Պիաֆ և ոչ թե աշուղ Շահեն կամ վիճում են Կաֆկայի և ոչ թե Երևանում լույս տեսած հերթական պատմավեպի մասին։ Իրավանք ունի գրողը կյանքից վերցնելու այս իրարամերժ նախատիպերը։ Անպայմա՜ն։ Բայց ինձ, իհարկե, էլեկտրոնային արագացուցիչի տղաներն ավելի են հոգեհարազատ ու նաև ավելի ազգային են թվում, քան աշուղ Շահենի երկրպագուները։ Կարող է ավելի զարմանալին լինել, կարող է պարզվել, որ տրամադրության ինչ-որ պահի այդ մորուքավոր ֆիզիկոսներր, Պիաֆին լսելուց հետո կամ առաջ, երգեն «Յա՛ր, առանց քեզ ինչի՞ս է պետք», իսկ Կաֆկան չի խանգարի, որ նրանք ժամերով վիճեն մեր ժողովրդի պատմության անընմբռնելի կեռմանների մասին։ Ի դեպ, հանկարծ կարող է պարզվել, որ այդ տղաներն ու աղջիկները իրենց ժողովրդի համար պատրաստ են ոչ թե կուրծք ծեծելու (ինչպես ազգասիրության որոշ «մոնոպոլիստներ»), այլ մեծ ու իսկական զոհաբերության, իրական գործերի։

Կարող է պարզվել նաև, որ առաջին հայացքից ազգային ոչ մի երանգ չունեցող այդ ջահելները ինչ-որ տեղ, խորքում, հազար թելով կապված են իրենց ժողովրդի ավանդներին։ Երբեմն, հենց այնպես, ձևի համար նրանք ժխտում են այդ կապերը, որովհետև նրանք փոքր-ինչ ավելի են ուզում ժամանակակից երևալ, բայց գրողը, կարծում եմ, միայն հեռադիտակից չէ, որ պիտի օգտվի, նրան նաև մանրադիտակ է պետք, նաև ռենտգենյան ապարատ։ Ես ուզում եմ պարզապես մի ընդարձակ մեջբերում անել տասնինը տարեկան մի ուսանողուհու՝ «Գարուն» -ի խմբագրությանը գրած, եթե կարելի է ասել, խոստովանությունից.

«… Մի երեկո, ըստ սովորության, երեքով գնացինք «մեր» կտուրը, որը տասներորդ հարկում է։ Երեքս էլ՝ սաստիկ զայրացած մեծերի, նրանց ստեղծած օրենքների և ընդհանրապես այս աշխարհի վրա։ Բարձրացանք վեր, որ զգանք, թե քանի գլխով ենք նրանցից բարձր, համ էլ որոշ ժամանակ հեռու մնանք աշխարհի անց ու դարձից: Նայեցինք քաղաքի լույսերին, մագնիտաֆոնը միացրինք, սկսեցինք խոսել մեր մասին, մեր պատմվածքների, մեր բանաստեղծութ յունների։ Եվ իսկույն ևեթ եզրակացրինք, որ քարե դարից մինչեւ այսօր ստեղծված գրականությոլնը հավասար է 0-ի և մենք ենք, որ պիտի նրանից առաջ թվեր դնենք։ Ինչպես միշտ, բարձրացավ ամառային Երևանի կատաղի քամին, սկսվեց վզզալ, ճռճռացնել ու հրմշտել կտուրի բազմաթիվ փայտե ու երկաթե կայմերը։ Մի խոսքով՝ կատարյալ առագաստանավ։ Այդ պահին բոլորս էլ նույն բանի մասին էինք մտածում, այնպես որ, երբ մեզնից մեկը սկսեց ինչ-որ հրահանգներ գոռալ, ոչ մեկս չզարմացանք, այլ շտապով անցանք գործի՝ իբր թե ծովի վրա ենք, խորտակվող նավում։ Բավական երկար տևեց մեր խենթ խաղը և դադարեց, երբ մեկը գոռաց.

– Տեսնում եմ մի երկիր, անունը Նաիրի։

Դա կինոթատրոն «Նաիրի» -ի կանաչ ռեկլամն էր։ Մեկը քթի տակ ասաց. «Երկիր Նաիրի, երազ հեռավոր…» ։ Դա Վահան Տերյանն էր, որը, պարզ է, նույնպես մերը չէ։ Հոգնած նստեցինք, սկսեցինք Շառլին լսել, նրա կենացը խմել։ Հանկարծ հիշեցի.

– Լսե՛ք, Շառլը Կոմիտասին պաշտում է։ Փոխվեց խոսակցության նյութը, իսկ մի քանի րոպե անց փորձում էինք երգել «Անտունին» ու հատվածներ Պատարագից… Արդեն բավական ուշ էր, երբ հիշեցինք, որ հետևյալ օրը ես պետք է մեկնեմ։ Ընկերուհիս հիշեց՝ «Ինչ տրտում է, կապույտ աղջիկ, հրաժեշտի երեկոն» ու շուտ լռեց, որովհետև քիչ առաջ որոշել էինք, որ Շառլից, Բրելից, Թաքուբոքուից բացի ուրիշ բանաստեղծ չկա, մի քիչ էլ Ցվետաևան: Բայց ինքնաբերաբար արտասանեցի՝ «Օ՜, կգան օրեր ավելի տրտում» ։ Դարձյալ Տերյան։ «Եվ դժնի, դժնի, առավել դժնի…», – հիշելով առաջիկա քննությունները, շարունակեց ընկերս։ Հետո ետևից ժայթքեցին Էլյուարի, Ախմատովայի, Բլոկի, ապա Մեծարենցի ու Դուրյանի տողերը։

– Է՛հ, այնուամենայնիվ, գրականությունն ստեղծել են մարդիկ… մեզնից առաջ։

– Բա ի՞նչ…

– Մենք ավելի՛ լավ գործեր կթողնենք,- փորձեց ըմբոստանալ ընկերս։ Բայց արդեն ուշ էր։ Իջնելով ներքև՝ զգացինք, որ մեր հզորության մի մասն ու հպարտության մեծ մասը մնաց այնտեղ, վերևում…»։

Դարձյա՞լ հակասություն։ Բայց ինձ համար այս տարօրինակ պատանիները նույնպես արտահայտում են մեր ազգային նկարագրի ներկա պատկերը։ Իմ համոզմամբ, օրինակ, «Բարև, ես եմ» կինոնկարի ֆիզիկոս հերոսի կերպարի մեջ, որ հիմնականում զարգանում է նույնիսկ ոչ Հայաստանում, ավելի շատ հայկական բան կա, քան «Լալվարի որսկանը» կինոնկարի փափախավոր հերոսների, որ նկարված են մաքուր հայկական բնանկարի և սովորույթների ֆոնի վրա։

Փորձեմ ինչ-որ եզրակացությունների գալ նախապես մատնանշելով ահա թե ինչ. ես մինչև հիմա (սրանից հետո էլ) անընդհատ գործածում եմ «երիտասարդ», «երիտասարդություն» բառերը, բայց միայն ծննդյան թիվը չէ, որ նկատի ունեմ։ Երիտասարդությունն ինձ համար ամենից աոաջ մտածողություն է։ Ես վերջերս առիթ ունեցա զրուցելու վաթսունն անց մի գրականագետի հետ, և ինձ զարմացրեցին նրա հայացքների թարմությունը, կյանքի ժամանակակից ընկալումը, մտահորիզոնի լայնաթյունն ու դեմոկրատիզմը։ Կարող եմ հակառակ օրինակ բերել իմ սերնդակից կամ ավելի կրտսեր սերնդի գրողներից, քննադատներից, որ նույնպես զարմացնում են, բայց… հայացքների պահպանողականությամբ, մարտնչող ավանդապահությամբ։

Այս հարկավոր լրացումից հետո շարունակում եմ։ Այն դեպքում, եթե մենք համաձայնվենք, որ թվածս բնավորությունները նույնպես հայկական են և գոնե լրացնում են ազգային կերպարի ավանդական հասկացողությունը, այդ ժամանակ միայն կբարձրանա մյուս հիմնական հարցը. իսկ ինչպե՞ս, արվեստի ինչպիսի՞ ուժով, գեղարվեստական ի՞նչ համոզչությամբ ու խորքով են արտացոլվում այդ կերպարները։ Սա կլինի արդեն գրական խոսակցություն։ Եթե այդ հիմքի վրա քննարկվեն գրական ստեղծագործությունները, ամենադաժան խստությունն անգամ հասկանալի կդառնա։ Ի դեպ, այս դիրքերից պիտի քննարկվեն նաև ազգայինի, ավանդականի ցմահ անձնագիր ունեցող գործերը։ Ընդ որում, քննարկման ժամանակ չպետք է մոռանալ, որ աշխարհում կան նաև ուրիշ ժողովուրդներ ու գրականություններ, կան գրականության նաև միջազգային չափանիշներ և հայ գրողին կարող են հոգեհարազատ լինել նաև Սելինջերը, Բյոլը կամ Կոբո Աբեն: Ես մեզանում չեմ հիշում նման գրական խոսակցություն, ես չեմ հիշում, որ քննադատելու դեպքում գոնե ասվի, թե այսինչ երիտասարդ գրողի գործը արտասահմանյան ո՛ր գրողի ո՛ր գործն է հիշեցնում և մեր կյանքի իրական օրինակներով ապացուցվի, որ նման հերոսներ չկան այսօրվա հայ հասարակության մեջ։ Բայց այդպիսի համեմատություն անելու համար երևի պետք է գոնե ընդհանուր գծերով տեղյակ լինել ժամանակակից միջազգային գրականությանը, իսկ կյանքից օրինակներ բերելու համար հարկավոր է այդ կյանքն իմանալ գոնե գրողի չափ։ Գոնե նրա խորությամբ ծանոթ լինել այն միջավայրին, որից գրողը նախատիպեր է գտնում։ Վերջերս մեր հայտնի քննադատներից մեկն ասաց ինձ. «Մի քանի օր առաջ կաֆեում էի, լսում էի կողքի սեղանի ջահելների խոսակցությունը։ Նոր սերունդը շատ ուրիշ է»: Ես ասացի, «Դե լավ է, մեկ-երկու անգամ էլ որ կաֆե գնաս, երևի շատ սկզբունքներ վերանայես» ։ Կաֆեն, իհարկե, արտաքին երևույթ է, կաֆեում լսած խոսակցությունը՝ մակերեսային տպավորություն, որ կարող է խաբուսիկ լինել, ոչ հիմնավոր: Բայց, ինչպես տեսնում եք, մեր քննադատության որոշ օրենսդիրներ հաճախ այդ արտաքին, մակերեսային տպավորությունն էլ չունեն նոր սերնդից, ուրեմն, նաև չեն կարող ճիշտ մոտեցում ունենալ այդ սերունդն արտացոլող երկերին։ Դրա համար էլ նրանք չեն կարող հավատալ, որ այդ «կաֆեի սերունդը» գիտե նաև տառապել և երազել, ոչ պակաս խորությամբ ապրել իր ժողովրդի հոգսերը, կարող է անքուն գիշերների ճանապարհով հասնել գիտական կնճռոտ պրոբլեմի լուծմանը, իսկ մի ուրիշ գիշեր՝ պարել թվիսթ կամ հազարերորդ անգամ լսել Էդիթ Պիաֆ:

Պետք է հասկանալ մեր ժամանակը, նոր սերնդի զարգացման պրոցեսի բարդությունները, խորամուխ լինել, մտածել այդ սերնդի մասին գրված երկը վերլուծելուց առաջ։

Սա, իհարկե, դժվար է։ Ավելի հեշտ է իրար հակադրել նորարարական և ավանդական, մոդեռնիստական և ազգային հնչուն ֆրազները։ Ցավոք, այսպիսի մտածողներ կան նաև երիտասարդ սերնդի մեջ։ Վերջերս «Գարունը» մի նամակ ստացավ Երևանի պոլիտեխնիկական ինստիտուտի մի ուսանողից։ Դժգոհելով, որ իր որոշ ընկերներ հրապուրվում են Եվրոպայի մոդաներով, երաժշտությամբ, երիտասարդը շարունակում է. «Մի օր, ավտոբուսում, մի երիտասարդ ընկերոջն ասում էր, թե երազում Անին վերականգնված էր և Ախուրյանի մեր ափին էր։ Մի փոքր անց՝ նույն երիտասարդը սկսեց պարծենալ, թե մագնիտաֆոնի մի ամբողջ ժապավեն Ադամո ունի ձայնագրած: Փայլո՜ւն է… Երազը՝ Անի, հայկական, իրականության մեջ՝ Ադամո…» ։ Ինձ անհասկանալի է քսանամյա տղայի զայրույթը. ի՞նչ պատահեց, մի՞թե հենց որ այդ երիտասարդը Ադամոյով հրապուրվեց՝ դադարեց հայ լինելուց, դավաճանեց ինչ-որ սրբության։ Մի՞թե կարելի է լիարյուն մարդ համարել նրան, ով չի ապրում ինչպես իր ժողովրդի, իր երկրի, այնպես էլ աշխարհի բախտով, ով անտեղյակ է այսօրվա արվեստին, ով ծծանի պես իր հոգում չի ընդունում այն ամեն մարդկայինը, որ ստեղծվում է այս ոչ այնքան մեծ մոլորակի վրա։ Հասկանալի է, երիտասարդության մեջ կան նաև դատարկապորտներ, Արևմուտքի հոռի կողմերը կապկողներ, բայց սա արդեն բոլորովին ուրիշ խոսակցություն է, և այդ դատարկապորտները երբեք էլ բարոմետր չպիտի դառնան մեզ համար, երբ բնութագրում ենք նոր սերնդին։

Երևի այս թեմայի ուղիղ շարունակությունն է խոսակցությունը գրական նոր սերնդի մասին։ Մեր գրողների անցած համագումարից առաջ Սերո Խանզադյանը խոսքն ուղղել էր իր տարեկից գրողներին. «Մեր երիտասարդ սերունդը ավելի բարձր է, կազմակերպված ամեն կողմով, քան մենք ինքներս հենց այժմ և մանավանդ այն ժամանակ, երբ նրանց տարիքին էին» ։ Ուզում եմ լրացնել այս միտքը՝ ասելով, որ այստեղ գաղտնիքը ոչ միայն և գուցե ոչ այնքան երիտասարդների շնորհքի չափի մեջ է, որքան ժամանակի ու իրադրությունների, որ մեզ համար անհամեմատ բարենպաստ են։ Ուրախալի է, որ նոր սերնդի արձակագիրների շարքերը ամեն տարի համալրվում են նոր անուններով։ Նրանք տարբեր են, յուրովի հետաքրքիր, երբեմն իրար հակասող, բայց գրողներ են, մտածող, ասելիք ունեցող մարդիկ։ Եթե ոչ այսօր, նրանք վաղն անպայման կստեղծեն իրոք տաղանդավոր, ազգային ու միջազգային հյութերով ներարկված գործեր, կամ, համենայն դեպս, պատվանդան կդառնան վաղը չէ մյուս օրվա մեծ գրականաթյան համար։

Նոր սերնդի արձակագիրները (գուցե երբեմն՝ պարզապես արվեստագետի ներքին տեսողությամբ) նկատում-հասկանում են մեր ազգային խառնվածքի, կոլորիտի ու մակարդակի բարդությունը և հասկանալով՝ չեն շտապում հենց հիմա, հենց այսօր արտահայտելու այդ ամբողջ բարդությունը։ Նրանցից յուրաքանչյուրն իր հերոսներն է հայտնագործում աղգային խառնվածքների, հոգեբանության այս քաոսի մեջ, իր ասելիքն ունի, հայանագործում է այսօրվա հայ իրականության այն հատվածը, որն ինքը ավելի լավ գիտե և կարող է ստեղծագործության նյութ դարձնել։

Ահա այս սերնդի արձակագիրներից հինգը. Պերճ Զեյթունցյան, Զորայր Խալափյան, Հրանտ Մաթևոսյան, Գևորգ Արշակյան, Նորայր Ադալյան։ Պերճ Զեյթունցյանն, օրինակ, առաջին պատմվածքներից սկսած մինչև վեպերը՝ համառորեն փորձում է որսալ մեծ քաղաքի ռիթմերը, արտահայտել նեղազգային լուսամուտները լայնացրած, հայկական հողի վրա կանգնած, բայց իր ուսերին աշխարհը և XX դարն զգացող հերոսի ներաշխարհը։ Զորայր Խալափյանն առաջ է գնում հոգեբանական խորացումների զիգզագներով, մասնավորապես նրա վերջին վեպը մտածելու նյութ է այս առումով։ Ինձ կաշառում է նրա գրական կուլտուրան, Զորայր Խալափյանին կարդալով, ես անընդհատ զգում եմ XX դարի մարդուն` գյուղի բնանկար է անում նա, թե քաղաքի, բժիշկ է նրա հերոսը, թե հողագործ։ Հրանտ Մաթևոսյանը, որի «Օգոստոսը» երկար էր սպասվում և, ի վերջո, լույս է տեսել, նույնպես բերում է իր աշխարհը. դա լեռների, անտառների մեջ կորած, մեծ աշխարհի հետ և՛ կապված, և՛ չկապված Անտառամեջն է (կամ Ծմակուտը) ։ Այդ գրքի մի շարք կտորներ ինձ ցնցում են ժողովրդական կյանքի, բնավորությունների նրբին տեսողությամբ. Հրանտ Մաթևոսյանն ուժեղ է մանավանդ այնտեղ, ուր սուզվում-իջնում է մարդկային հոգու գաղտնարանները, հանկարծ լուսավորում այնպիսի անկյուն, որի մասին նույնիսկ այդ հոգու տերը չգիտեր։ Գևորգ Արշակյանը (որի «Թրաշուշանները» ես ավելի եմ հավանում, քան «Կարապները») նույնպես ոչ մեկի չի կրկնում։ Նրա հերոսը, որին գուցե հեղինակը չափից շատ է ստիպում ինքնավերլուծությամբ քրքրել սեփական ներաշխարհը, ինձ մոտիկ է, նրա կասկածները, տառապանքները, համահնչուն են դարին։ Նորայր Ադալյանը (մասնավորապես, նկատի ունեմ նրա «Շոգ ամառը») գյուղի մասին զարմանալիորեն լավ գրեց՝ էությամբ, ծնունդով ու մտածողությամբ քաղաքացի լինելով։ Ճիշտ է, նրա գյուղացի հերոսները երբեմն շատ են զգեստափոխված-քաղաքացի, սյուրտուկավոր, բայց ինձ կաշառում է գրողի մղումը՝ գյուղը տեսնել առանց մաշված բնանկարի, բարբառի, ավանդաբար փոխանցված կերպարների։

Իմ գրչակից ընկերները թող ներեն այս թռուցիկ բնութագրումների համար, բայց այսօր իմ նպատակը դա չէ։ Ես ուզում եմ այս հինգի օրինակով ասել (ընդ որում, այդ թիվը կարելի է ավելացնել, խոսելով նաև Մուշեղ Գալշոյանի, Կամարի Տոնոյանի, Մանուկ Մնացականյանի, Ռուբեն Հովսեփյանի մասին), որ ինձ ուրախացնում է նոր սերնդի արձակագիրների ՇՂԹԱՆ, որը երևոււթ է։ Նրանցից ամեն մեկն առաջ է գնում դանդաղ, բայց հիմնավոր, նշանակություն չտալով ոչ անհարկի գովեստներին, ոչ անարդար մեղադրանքներին կամ լռությանը։ Ես կուզենայի, որ մեր քննադատությունը տեսնի այդ ՇՂԹԱՆ, որը մեր գրական պրոցեսի այս ժամանակահատվածում ինձ ավելի կարևոր է թվում, քան մեկ, թեկուզև խոշոր գրողի գոյությունը։ Տեսնո՞ւմ է, արդյոք։ Իհարկե, իմ թված և չթված գրողների մասին էլ գրվում է, նաև դրվատանքի խոսքեր են գրվում, բայց շղթայի գոյությունը, նույնիսկ «դե ֆակտո», չի ընդունվում։

Իմ մտահոգությունը վերաբերում է նոր սերնդի արձակի նկատմամբ ընդհանուր դիրքորոշմանը, ըստ որի այդ սերնդի մեջ մեկ-երկուսն են միայն, որ շարունակում են մեր ազգային ավանդները, ստեղծում ազգային կերպարներ, իսկ մյուսները, իբր, գալիս են օտար ազդեցություններից։ Ես չգիտեմ, ե՛րբ կծնվի այն արձակագիրը, որ կկարողանա նաև մեն-մենակ արտահայտել կերպարների, կոլորիտի ու ազգային խառնվածքի ողջ բարդությանը: Տա՛ աստված` շուտ ծնվի…

Եվ ապա՝ այստեղ գլխավոր ցավը այդ մեկ-երկուսին առանձնացնելը չէ, դա, վերջին հաշվով, նաև նախասիրության հարց է, և ժամանակը ամեն բան իր տեղը կդնի: Դա ոչինչ: Ավելի անհասկանալին այն է, որ համառորեն չեն ուզում հաշտվել հայ հասարակության նոր բովանդակության հետ, չեն ընդունում նոր մարդկանց, ազգային խառնվածքի նոր գույները։ Ազգային կոլորիտ, ազգային բնավորություն հասկացությունները պատմական երևույթ են և ոչ թե մեկընդմիշտ սահմանված որակ։ Եվ քանի որ ոչ մի ժամանակահատվածում այնքան բուռն հեղաբեկումներ չեն եղել մեր ժողովրդի կյանքում, ինչպես վերջին 40—50 տարում, դրա համար էլ ոչ մի ժամանակ այնքան արագ չեն խառնվել ազգային կոլորիտ ու բնավորություն հասկացողությունները։ Թող ավանդապահության կողմնակիցները հեռու չգնան նույնիսկ իրենց ընտանեկան հարկից։ Թող մտքի մեջ հաշվեն, թե ինչպիսի տարբերություններ կան իրենց և իրենց սեփական զավակների միջև։ Այդ ինչպե՞ս պատահեց, որ նրանց ավանդապահ ընտանիքներում աճեց ուրիշ սերունդ, որը նույն հարցերին այլ մոտեցում ունի։ Գուցե այս դեպքում նրանք հասկանան, որ, ուրեմն, հարցը մեկ-երկուսի մեջ չէ. սա արդեն մի երիտասարդ գրող չէ, որին կարելի է նաև չնկատել, սա սերունդ է կամ առնվազն սերնդի մի մասը։ Եվ հետո, եթե խորը քննենք, ազգային շատ ավանդներ, վերջին հաշվով, պայմանականություններ են և ամենևին էլ գլխավորը չեն ազգի ներքինը բնորոշելու համար: Ես կարծում եմ նաև, որ դրա կարևությունը ազգերի նմանությունների՛ մասին է ավելի, քան տարբերությունների։ Տարբերությունները ազգագրության բնագավառն են։ Այնուամենայնիվ, Հեմինգուեյ ես կարդում եմ ոչ թե հյուսիս-ամերիկյան կամ իսպանական կենցաղին, կոլորիտին ծանոթանալու, այլ նրա մարդկային խոր բովանդակության համար։ Այդ առումով էլ՝ ես շատ կուզենայի, որ ուրիշ ժողովուրդներ էլ հայ գրողների գրքերը կարդային ոչ թե ճշմարիտ կամ հնարովի էկզոտիկայի համար (որ հաճախ պարզապես վիրավորական է), այլ դրանց համամարդկային բովանդակության համար, որ նրանք հայ գրողի գրքերում նույնպես գտնեին իրենց տառապանքի ու հույսի, վշտի և ուրախության արձագանքը: Բայց դրա համար հայ գրողը պիտի կարողանա բարձրանալ իր սեփական անձի, երբեմն նաև սեփական ժողովրդի ճակատագրից։

Վերջերս Բեյրութում հրատարակվող «Զարթոնք» օրաթերթում կարդացի սփյուռքահայ հրապարակախոս Անդրանիկ Անդրեասյանի «Գրական խորքի և տարազի մասին» հոդվածաշարը։ Կարելի է վիճելու շատ կետեր գտնել հեղինակի հետ, առարկել նրա եզրահանգումները, շատ ձևակերպումներ, բայց ես բաժանում եմ նրա մտահոգությունր առնվազն մի հարցում, այսօր Հայաստանը համարյա բոլոր բնգավառներում տալիս է միջազգային անուններ, բացի գրականությունից, և դրա էական պատճաոներից մեկր գրականության ոչ միայն տարազը (ձևը, լեզուն), այլև խորքը (ասելիքը, բովանդակությունը) ազգայնացնելու ճիգն է։ Կուզենայի լրացնել սփյուռքի գրագետին, ասելով, որ այսօրվա հայ ժողովրդի ազգային խորքը շատ ավելի լայն է, բարդ, բազմածալ, շատ ավելի համամարդկային։ Ցավն այն է, որ մեր գրողների շատ գործերում այդ բարդությունն էլ պարզեցվում է, կրճատվում են հավասարման շատ անհայտներ, և այսօրվա հայ մարդու ազգային նկարագիրը թալանվում է, աղքատացվում։ Վերջերս, Վազգեն Գևորգյանի նոր թարգմանության առիթով, նորից կարդացի Նարեկացու «Մատյանը» ։ Անկեղծ եմ ասում, ես ինձ հպարտ զգացի, որ ազգակիցն եմ մի բանաստեղծի, որն առաջին հազարամյակում կանգնած է եղել իր ժամանակի պոեզիայի և փիլիսոփայության միջազզային մակարդակի վրա, որն աշխարհին և իր սեփական ժողովրդին նայել է ոչ թե վանքի նեղլիկ լուսամուտից կամ գյուղական տան երդիկից, այլ ժամանակի համաշխարհային բարձունքներից։ Եվ դրա համար նրա «Մատյանը» զուտ ազգային բողոք չէ, այլ համամարդկային, ուրեմն նաև՝ ազգային: Ես տխրությամբ եմ մտածում, որ մենք այսօր հաճախ ենք նեղացնում ազգային հորիզոնի սահմանները, մոռանում ենք, որ նույնիսկ սեփական ժողովրդին հասկանալու համար պետք է ճանաչել ոչ միայն իրեն՝ այդ ժողովրդին, այլև ուրիշ ժողովուրդների, իսկ մենք հաճախ պարզեցնում, հասարակացնում ենք նույնիսկ սեփական ժողովրդի խորքը, բովանդակությունը։

Հայաստանը ժամանակակից աշխարհի բջիջներից է, և նրանում էլ տեղի են ունենում ժամանակակից կյանքի բոլոր պրոցեսները։ Այնտեղ ոչ միայն շարունակվում են ավանդները, այլև ծնվում են նոր ավանդներ, նոր պատկերացումներ, նոր կերպարներ։ Հաճախ նույնիսկ հին ավանդները նոր փետրավորում են ընդունում (Ինձ համար, օրինակ, ժամանակակից Երևանում պրովինցիալիզմի-գավառականության ավելի վառ ցուցադրում չկա, քան միացրած տրանզիստորները ձեռքներին տղաներն ու աղջիկները, որ գնում են փողոցով, որ նստած են կաֆեում կամ այգում: Թվում է դարձյալ աբսուրդ՝ տրանզիստոր և պրովինցիալի՞զմ)։ Մենք իրավունք չունենք այդ պրոցեսի հին, երբեմն արդեն մաշված-մեռնող մասը համարելու մեր ազգային կյանքին հատուկ, իսկ նորը, գուցե առայժմ դեռ անհասկանալին՝ մերժենք։

Վերջին միտքը։ Տարիներ շարունակ մեր գրական մամուլից և ասուլիսներից ես այն տպավորությունն եմ ստացել, որ նորարարության և ավանդականի վերաբերյալ խոսակցությունը ըստ էության դառնում է գյուղի և քաղաքի մասին գրված երկերի հակադրում։ (Փակագծում ասեմ, որ ես չեմ ընդունում գրականության նման տեսակավորումը, քանի որ եղել է և կա միայն ԳՐԱԿԱՆՈԻՒՅՈԻՆ ԵՎ ՈՉ-ԳՐԱԿԱՆՈԻԹՅՈՒՆ։ Բայց մեր արձակի փաստական վիճակը առայժմ հիմքեր է տալիս այդ բաժանման համար, քանի որ որոշ գրողներ գրում են առավելապես գյուղական միջավայրի մարդկանց մասին, որոշ գրողներ՝ առավելապես քաղաքի։ Այս բաժանումի «դե ֆակտո» և «դե յուրե» վերացման համար ևս հավանորեն ժամանակ է հարկավոր` կապված և՛ գրականության զարգացման, և՛ ժողովրդական մտածողության փոփոխությունների հետ: Այնպես որ առայժմ հարկ չկա ապացուցել նման «տեսակավորման» ավելորդությունը։ Դրա համար՝ շարունակում եմ) ։ Եվ ծավալի, և՛ դրվատանքի առումով գյուղի մասին ստեղծված գրականությունը՝ թեկուզև այս բառի ամենաբարձր հասկացողությամբ, միշտ ստանում է առյուծի բաժինը։ Մինչև այժմ գյուղի թեմաներով գրված ոչ մի պատմվածք կամ վեպ, նույնիսկ բանաստեղծություն չի մեղադրվել մոդեռնիզմի, կեղծ-նորարարության, ազգային ավանդներից կտրված լինելու մեջ: Սա խորհելու նյութ է մեր քննադատների համար, և այստեղ երևի ինչ-որ օրինաչափություն կա։ Նույնիսկ մտածում եմ, հավանորեն այնքան էլ ձեռնտու չէ մոտենալ նոր հերոսների, նոր հարաբերությունների ու կերպարների։ Բայց ես հարցնում եմ. վերջին հաշվով մեր այսօրվա գրականության համար ծանրագույն պրոբլեմը ո՞րն է: Ինչպես վերջին դարերում ներկա Հայաստանի հողի վրա համարյա չենք ունեցել քաղաքներ, այնպես էլ, ըստ էության, չենք ունեցել կամ համարյա չենք ունեցել հայկական քաղաքների կենցաղն ու մարդկային բնավորություններն արտահայտող երկեր, մանավանդ՝ արձակ: Հիմա Հայաստանի քարտեզի վրա քսաներեք քաղաք է նշանակվում: Քարտեզի վրա տեղ գտնելու համար մի քանի հիմնական ցուցանիշ է հարկավոր. բնակչության համապատասխան թիվ, արդյունաբերության առկայություն, երևի ինչ-որ ուրիշ բաներ: Բայց քաղաքը ամենից առաջ մարդիկ են, ոչ միայն ասֆալտե փողոցներ, հինգ կամ տասհարկանի շենքեր, ոչ միայն տրոլեյբուս կամ մետրո: Քաղաքային բարքեր, կենցաղ, կերպար ստեղծում են մարդիկ, քաղաքացիները։ Մեր ժողովուրդը, որ մարդկային քաղաքակրթության սկզբին արդեն քաղաքներ ուներ, որի մայրաքաղաքներից մեկը՝ Անին, X դարում հարյուրհազարանոց քաղաք էր, ոչ իր մեղքով՝ զրկվեց այդ քաղաքներից և այսօր, փաստորեն, սկսում է իր վերածնունդը նաև այդ առումով։ Ուրեմն, այդ պրոցեսն արտացոլող ամեն մի երկ արժանի է խոր, համակողմանի ուշադրության, որովհետև մեր հանրապետությունը դուրս է եկել «քաղաքների երկիր» դառնալու երկար, դժվարին, բարդ ճանապարհը։ Կարելի է անվերջ շարունակել, բայց առանց այն էլ՝ իմ հավասարման մեջ, որի լուծումն, իբր, պիտի պատասխան տար, թե ինչ է մեր օրերում ազգային կերպար հասկացողությունը, շատ են անհայտները։ Այնուամենայնիվ, ես, ինչպես նաև իմ սերնդակից շատ հայ գրողներ, ամեն օր պարտավոր ենք լուծել այդ հավասարումը, երբ նստում ենք գրասեղանի առաջ։ Իսկ կյանքը շարունակվում է, հավասարման մեջ ոչ թե ջնջվում, այլ ավելանում են նոր անհայտներ, գնալով բարդանում է մեր օրերի հայ մարդու բնութագիրը, քանի որ, անկախ գրողների և քննադատների ցանկություններից նա ապրում է իբրև XX դարի երկրորդ կեսի մարդ` իր մարդկային, ազգային և համամարդկային հոգսերով։ Նրա՝ այդ մարդու առաջ պիտի բացել գրականության բոլոր դռները և միայն նրա՝ այդ մարդու պատկերմամբ մենք կարող ենք ստանալ մեր ժամանակի մեծ գրականության դռներով մտնելու անցաթուղթը։

1968