Հուսով եմ՝ կներես անկեղծությանս համար, բայց․․․

^{Վարդգես Պետրոսյան}

Խոսքը վերաբերում է Հրանտ Մաթեւոսյանի «Այսպես կոչված գյուղագրության մասին» հոդվածին, որը տպագրվել է «Գրական թերթի» սեպտեմբերի 13-ի համարում։

Ինչի դեմ է վիճում եւ ինչ է հաստատում հեղինակը։

Իմ հարցադրման առաջին կեսը կարող է տարօրինակ հնչել։ Ինչպե՞ս թե ինչի դեմ է վիճում․ Վարդգես Պետրոսյանի «Հավասարում բազմաթիվ անհայտներով» հոդվածի, որը տպագրվել է «Գարուն» ամսագրի այս տարվա մարտ ամսվա համարում։ Այդպես է առաջին հայացքից, քանի որ իմ հիշյալ հոդվածի առիթով «Գրական թերթը» մի քանի համար առաջ ամբիոն էր տվել նաեւ գրող Գեւորգ Արշակյանին, որին նույնպես տեղ-տեղ անդրադառնում է Հրանտ Մաթեւոսյանը․ ուրեմն, բանավեճը պարզապես շարունակվում է։ Եթե այդ այդպես է, նշանակում է․

Առաջին․ ես իբր մտահոգված եմ միջին ազգային կերպար ստեղծելու հոգսով, փորձում եմ գումարել ու բաժանել հայ ֆիզիկոսներին, հովիվներին, հանքափորներին, որ քանորդում ստանամ (Մաթեւոսյանի խոսքերով) «իմ այնքան ցանկացած պատասխանը» Հոդվածագիրը նույնիսկ մեջբերում է անում (Ես ինչպե՞ս իրար գումարեմ ֆիզիկոս Ալիխանյանին․․․» եւ այլն), բայց եթե որեւէ մեկը այդ մեջբերումը որոնի իմ հոդվածում, զուր ժամանակ պիտի կորցնի։ Ինչպե՞ս թե․ ես կռահում եմ ընթերցողի զարմանքը, ուրեմն․․․ Ոչ, դանք իմ խոսքերն են․․․ ասված Հայաստանի գրողների 1956 թվականի հոկտեմբերին կայացած համագումարի ամբիոնից։ Այդ ելույթի որոշ տեսակետներ եւ ձեւակերպումներ օգտագործվել են «Գարունում» տպագրված հիշյալ հոդվածում, որը սակայն ուրիշ մտահոգության նյութ է, որտեղ հարցերը ես փորձել եմ քննել ավելի խոր, բազմակողմանիորեն։ Բայց նույնիսկ համագումարի իմ ելույթում (որն ի թիվս մի քանի ուրիշ գրողների ելույթների 1956 թվականի դեկտեմբերին տպագրվեց մամուլում) հարցն այնպես չի դրված, ինչպես ներկայացնում է Հր․ Մաթեւոսյանը։ Իրականում ես ոչ թե մտահոգված էի միջին ազգային կերպար ստեղծելու գաղափարով, այլ անհնարին էի համարում այն, եւ, քանի որ դա իրոք անհնարին է, մեր այսօրվա գրականության մեջ տեղ էի պահանջում նաեւ ֆիզիկոս, նկարիչ, ավելի լայն առումով՝ մտավորական հերոսի համար։ Ես խնդրում էի հենց շեմից չմերժել, ապազգային չհամարել նրանց, ովքեր ապրում են ոչ թե սարերում, այլ մեծ քաղաքներում, որ ֆիզիկոս են եւ ոչ թե ձիապան, որ կոկտեյլ եւ ոչ թե թան են խմում։ Ապա, նախնական այս «վիզայից» հետո ես պահանջում էի ամբողջ խստությամբ քննել, թե գեղարվեստական ինչ խորությամբ ու համոզչությամբ են կերտված այդ կերպարները։ Այսինքն, երազում էի, որ ծավալվի իսկական գրական խոսակցություն։ Հրանտ Մաթեւոսյանը կարող է համագումարում ելույթ ունենալ եւ առարկել, թե անհիմն են իմ մտահոգություններն ու պահանջները, թե ոչ ոք ֆիզիկոսին ապազգային չի համարում միայն նրա համար, որ նա ֆիզիկոս է եւ այլն․․․ Նա կարող էր նույն առարկությունը նույնիսկ հիմա, երկու տարի անց անել, բայց ինչո՞ւ ինձ վերագրել մտքեր, որոնք պարզապես իմը չեն։ Դարձյալ, ընդգծելով ժամանակակից հայ կյանքի բարդությունը, հակասությունների, ծայրահեղությունների առկայությունը՝ մեր կենցաղում, մտածողության մեջ, հասարակական կյանքում, ես ճիշտ եւ ուրախալի եմ համարում, որ նոր սերնդի հայ արձակագիրներից յուրաքանչյուրը «իր հերոսներն է հայտնագործում ազգային խառնվածքների, հոգեբանության այս քաոսի մեջ, իր ասելիքն ունի, այսօրվա հայ իրականության այն հատվածը, որն ինքն ավելի լավ գիտե»։ Հրանտ Մաթեւոսյանը հնարովի է համարում այս բարդությունը, նրա համար կարեւոր չեն հոգեբանական եւ կերպարային ծայրահեղությունները, նրա համար, ասենք, «Աթանես պապի կերպարի բացահայտումը բացահայտումն է նաեւ մնացած բոլոր անհատների» (այսինքն, ֆիզիկոս Ալիխանյանի, օդաչու Էդիկ Բախչինյանի, կոմպոզիտոր Առնո Բաբաջանյանի եւ այլն)։ Այդ դեպքում Հր․ Մաթեւոսյանը ինչո՞ւ չի փորձում մի անգամ էլ Աթանես պապին բացահայտել ֆիզիկոս Ալիխանյանի միջոցով, չէ՞ որ, ինչպես ինքն է գրում, «Ալիխանյանի մեջ արդեն կա Աթանես պապ»։ Այդ դեպքում՝ ինչո՞ւ նա չի իջնում իր սարերից, որտեղ մարդկանց մանկուց ծանոթ հարաբերությունների, բեռնաձիերի ու գոմեշների հականալի աշխարհն է։ Իմ կարծիքով, ճիշտ է անում, որ չի իջնում, քանի որ նա ա՛յդ աշխարհը գիտի եւ ա՛յդ աշխարհի միջոցով է ի վիճակի արտահայտելու իր ճշմարտությունները։ Ես դա Մաթեւոսյան-գրողի առավելությունն եմ համարում եւ ինչքան էլ վիճելիք ունենամ նրա հետ, ինձ ուրախացնում է այդ հավատարմությունը։ Բայց թող նա էլ հաշտվի այն բանի հետ, որ մեկ ուրիշ գրող իրավունք ունի ֆիզիկոսի միջոցով արտահայտելու իր ճշմարտությունները։ Գեղարվեստական ի՞նչ ուժով խոսենք, վիճենք՝ այդ մասին է, եւ Հր․ Մաթեւոսյանը իր աշխարհը բացահայտում է ավելի խոր, ավելի հարազատ եւ այլն (իմ հոդվածում ես այդ դիրքերից եմ գնահատել նրա «Օգոստոս» գիրքը), ուրախանանք դրանով, բայց չտխրենք ուրիշ գրողների համար, որոնք գրականություն են բերում իրենց աշխարհը, թեկուզեւ՝ առայժմ պակաս խորությամբ հայտնագործված։

Հրանտ Մաթեւոսյանը գրում է․ «Ապագա գրականության մեջ Վարդգես Պետրոսյանը ներողամտորեն տեղ է տվել նաեւ գյուղագրությանը․․․»։ Ահա թե ինչ եմ գրել ես․ «Կրկնում եմ, գյուղագրական կոլորիտը, ավանդական կերպարները հաստատուն տեղ ունեն մեր գրականության մեջ, բայց հավասար իրավունքով տեղ պիտի գտնեն նաեւ կերպարները, որ նման չեն առաջիններին»։ Կարիք կա՞ր, Հրանտ, այսպես «վերմշակել» իմ ասածը։

Երկրորդ․ ես իբր արհեստականորեն գրականությունը բաժանել եմ գյուղագրության եւ քաղաքագրության՝ գտնելով, որ մեզ համար առավել կարեւորը եւ դժվարինը երկրորդն է։

Ներողություն խնդրելով «Գրական թերթի» ընթերցողներից՝ ես հիմա ասելու եմ բաներ, որ կհնչեն այնպես, ինչպես այն աշակերտի արդարացումը, թե, ազնիվ խոսք, ինքը չի գրել «Եվգենի Օնեգինը»։ Ուրեմն, այսպես, ազնիվ խոսք, ես չեմ հայտնագործել գյուղագրություն եւ ուրբանիզմ ճյուղավորումները, ես չեմ գրել ակադ․ Արսեն Տերտերյանի «Հայ գյուղագիրներ» ստվարածավալ գիրքը, ինչպես նաեւ Սուրխաթյանի բազմաթիվ հոդվածները, ինչպես նաեւ․․․

Ստիպված եմ նորից մեջբեում անել իմ հոդվածից․ «Ես չեմ ընդունում գրականության նման տեսակավորումը (գյուղագրություն եւ քաղաքագրություն), քանի որ եղել է ու կա միայն գրականություն եւ ոչ գրականություն»։ Ես պայմանականորեն տեղ-տեղ օգտագործել եմ այդ տերմինները՝ նախապես բացատրելով պատճառը․ «որոշ գրողներ գրում են առավելապես գյուղագրական միջավայրի մարդկանց մասին, որոշ գրողներ՝ առավելապես քաղաքի»։ Ընդգծել եմ նաեւ իմ զարմանքը, որ «մինչեւ այժմ գյուղի թեմաներով գրված ոչ մի պատմվածք կամ վեպ չի մեղադրվել մոդեռնիզմի, ազգային ավանդներից կտրված լինելու մեջ»։ Այսինքն՝ միայն այն, որ դու գրում ես գյուղի մասին, արդեն իսկ քեզ ազգային է դարձնում, դու հավատարիմ ես ավանդներին, իսկ եթե քաղաքն է քո աշխարհը, ապա, ապա մի տեսնե՞նք․․․ Ես ընդունում եմ, քանի որ մեր օրերում գյուղագրություն հասկացողությունը հաճախ ընկալվում է իբրեւ պահպանողականություն, հնաբույր գրականության բնորոշում, իմ կողմից անզգույշ էր իներցիայով գյուղագրության դասական ավանդների ստեղծողներ համարել Թումանյանին, Պռոշյանին, Բակունցին, Համաստեղին։ Ես այստեղ նկատի եմ ունեցել սոսկ այն, որ նրանք առավելապես նյութ են վերցրել գյուղական միջավայրից։

Երրորդ․ հիշյալ առումով էլ ես նշել եմ, որ այսօրվա իմ սերնդակից այն արձակագիրները, որոնք նյութ են վերցնում գյուղական միջավայրից, փոքր-ինչ ավելի ապահով վիճակում են։ Խոսքը մեր դասական ավանդների հարստությունը թիկունքում զգալու եւ այդ ավանդները շարունակելու մասին է․ մի հանգամանք, որ մեր քննադատությունը բազմիցս համարել է Հր․ Մաթեւոսյանի կարեւոր արժանիքներից մեկը։ Ըստ Մաթեւոսյանի՝ դուրս է գալիս, թե Արշակյանն ու ես պնդում ենք, որ գյուղագրությամբ զբաղվողներն իմիտատորներ են, քաղաքագրությամբ զբաղվողները՝ որոնող դափնեկիրներ»։ Ես ավելորդ եմ համարում հերքելու այս հայտարարությունը, քանի որ ոչ ոք իմ հոդվածում այդ պնդումը հաստատող որեւէ տող չի գտնի։ Իսկ Մաթեւոսյանը, շարունակելով իր մտքերը, ըստ էության հանգում է անցյալի գրական ավանդների հնարավոր ազդեցության անվերապահ ժխտման։ Նրա պնդմամբ ամեն մի գրող սկսում է ամայությունից․ Թումանյանը, Աբովյանը, Չարենցը չեն օգնում որեւէ գրողի, Սարյանը չի օգնում որեւէ նկարչի։ Իհարկե, որեւէ մեկի մտքով չի անցնի մտածելու, թե շարունակել ավանդներն ասելով ես նկատի ունեմ Թումանյանին, Համաստեղին կամ մեկ ուրիշի կրկնելը, բայց ես շարունակում եմ հավատալ, որ յուրաքանչյուր հայ գրողի, ով այսօր գրիչ է վերցնում, դժվար կլիներ առանց Նարեկացու, Թումանյանի, Տերյանի, Համաստեղի։ Այն էլ ում՝ Հրանտ Մաթեւոսյանի հոդվածում զարմանալի էր կարդալ, թե Բակունցը չի օգնում ոչ մի գրողի»։ Կրկնում եմ, այս «օգնությունը» ես չեմ հասկանում այնպես, թե իբր հրանտ Մաթեւոսյանը նստում եւ արտագրում է Բակունցի «Սպիտակ ձին» կամ Այթմաթովի «Մնաս բարով, Գյույսարի»-ն, օգտագործում նախորդների կերպարները, հնարները եւ այլն։ Կարելի է նույնիսկ ասել, որ գրելու բուն պրոցեը (երբ գրողը նստում է սպիտակ թղթերի առաջ) բնազդական պրոցես է։ Բայց չէ՞ որ գրելը շարադրելը չէ միայն, չէ՞ որ շարադրելուն նախորդող պրոցեսն է ամենաէականը, երբ բյուրեղանում են ասելիքն ու կերպարները, ծնվում են հերոսներ ու գաղափարներ, երբ գրողը քայլում է՝ ներսում կրելով այդ անտեսանելի աշխարհը կամ աշխարհի մի կտորը։ Եվ մի՞թե այդ ստեղծագործական երկունքի եւ տառապանքների մեջ Աբովյանը նույնքան մենակ էր, ինչպես Մաթեւոսյանը։ Ո՛չ։ Յուրաքանչյուր կարդացած գիրք, էլ չեմ ասում մայրենի գրականությունը, որ մեզ համար սկսվում է «Այբբենարանով» ու չի վերջանում, մի՞թե մեզ չի դարձնում ուժեղ, հարուստ, ուրեմն, նաեւ չեն օգնում։ Տարօրինակ է։ Այնուհետեւ, Մաթեւոսյանի հոդվածից պարզվում է, որ Արշակյանը եւ ես գրողին դարձրել ենք վավերագրող, արտացոլող, ռեպորտյոր, երաժիշտ-կատարող, դերասան, աշխղեկ(?!), ռեստավրատոր (?!), այնինչ գրողը իրադարձությունների կազմակերպիչ է, կոմպոզիտոր, ճարտարապետ, նկարիչ․․․ Եթե այս բնորոշումները վերցնենք իրենց բարձր նշանակությամբ, իհարկե, մեծ արվեստագետներն իրենք ժամանակի վավերագրողներն են նաեւ (հիշենք Ստենդալին․ «Գրականությունը հայելի է՝ դրված մեծ ճանապարհի վրա»)։ Հեմինգուեյը, Էրենբուրգը մինչեւ վերջ էլ իրենց համարում էին ժուռնալիստ, նաեւ ռեպորտյոր եւ նրանք շատ «ռեպորտաժներ» ինձ համար ավելին են, քան որոշ գրողների «կոմպոզիցիաները»։ Ուզում եմ բարեկամաբար հիշեցնել նաեւ, որ իսկական երաժիշտ-կատարողները նույնպես արվեստագետներ են, որ, ասենք, Յաշա Հայֆեցը փայլուն ստեղծագործող է նաեւ ուրիշի գրած ջութակի կոնցերտը կատարելիս, որ որոշ ռեստավրատորներ ավելին արժեն, քան բազմաթիվ նկարիչներ, որ զարդարված են տիտղոսներով ու կոչումներով։

Այստեղ համարյա սպառվում է այն ամենը, ինչ Հր․ Մաթեւոսյանի հոդվածում հեռավոր կամ մոտավոր առնչություն ուներ իմ հոդվածի՝ իրականում 1956 թվականի Հայաստանի գրողների համագումարում ունեցած իմ ելույթի հետ։ (Չգիտեմ միայն, թե ինչու Մաթեւոսյանի հոդվածը աշխարհ չեկավ գոնե 1967 թվականի հունվարին-փետրվարին, այլ միայն 1968 թվականի սեպտեմբերի 18-ին, «Գարունի» №7-ում տպագրված «Ճանապարհ դեպի․․․ Ծմակուտ» հոդվածից անմիջապես հետո։ Այս փակագրծերում, քանի որ, վերջին հաշվով, էականը դա չէ)։

Այժմ՝ իմ հարցադրման երկրորդ մասը․ ի՞նչ է հաստատում Հրանտ Մաթեւոսյանը։

Առաջին, գրականությունը քիչ առնչություններ ունի ժամանակակից խնդիրների հետ, որ «զգացմունքներ է հարուցում շատ ավելի երեկվա օրը»։ Բերում է նաեւ օրինակներ․ «Իլիականը» եւ «Ոդիսականը» այդ երկերի ծննդից կես հազարամյակ առաջվա ժամանակների են վերաբերում։ «Պատերազմ եւ խաղաղությունը» շարադրվել է 1812 թվականից 30 տարի հետո, «Խաղաղ Դոնը» ճիշտ է, թարմ երեկվա մասին է, բայց «այսօրն ու երեկը բաժանվում են այնպիսի մի անդառնալի անջրպետով․․․»։ Ես մի կողմ եմ թողնում այն, որ այստեղ, ընդամենը մեկ պարբերության մեջ ամենատարրական ձեւով իրար են խառնված էպոսը, պատմավեպը եւ ժամանակակից վեպը, դրան թող գրականագետներն անդրադառնան։ Պարզաես, օգտվելով հենց իր՝ Հր․ Մաթեւոսյանի մեթոդից, ես կողք-կողքի եմ շարում հիշողությանս մեջ արթնացած առաջին անունները․ ո՞ր ժամանակների մասին էին գրում Բալզակը, Զոլյան, Տուրգենեւը, Չեխովը, Շիրվանզադեն, Նար-Դոսը, Պռոշյանը, Հեմինգուեյը, ո՞ր ժամանակների մասին էին Տոլստոյի «Հարությունն» ու «Աննա Կարենինան», Շոլոխովի «Հերկված խոպանը»։ Չէ՞ որ այս գրողների ստեղագործությունը, ամենաբարձր առումով, իրենց ժամանակի խրոնիկան էր, նրանցից շատերի հերոսների նախատիպերն ապրում էին հեղինակների հետ կողք-կողքի, երբեմն վեպ կամ պատմվածք էին մտնում անգամ իրենց իսկական անուններով։ Մի՞թե հերքելու համար այն միտքը, որ գյուղին նվիրված որոշ երկերում չի երեւում այսօրը, տեսանելի չեն մեր ժամանակի գույները, հարկավոր է տեսություն սարքել, թե գրականության նյութը միայն երեկվա օրն է։

Ոչ ոք չի վիճարկել (իմ հոդվածում եւս այդպիսի ակնարկ չկա), որ գրողն իրավունք ունի գրելու երեկվա օրվա մասին, բայց ինչո՞ւ մերժել «այսօրվա օրվա» մասին գրելու նույնատիպ իրավունքը։ Գրականությունը ոչ թե մի լայն կամ նեղ ճանապարհ է, այլ բազմաթիվ ճանապարհների, արահետների ցանց, խաչմերուկ։ Այդ ճանապարհները, նույնիսկ հատվելիս՝ չեն խանգարում իրար, այդ ճանապարհներին վթարներ չեն լինում, եթե յուրաքանյչուր ճանապարհորդ հարգում է մյուսի իրավունքը՝ գնալու մի ճանապարհով, որով ինքը չի գնա երբեք։

Այնուհետեւ, որը շատ էական է, երբ ես իմ հոդվածում ասում եմ, որ ինձ հետաքրքրում է, թե դեպի ուր է նայում իմ ժամանակակից գրողը՝ առաջ, թե ետ, ես նկատի չունեմ միայն ժամանակագրական իմաստը։ Առաջ-ը եւ ետ-ը ինձ համար մտածողությանը վերաբերող կատեգորիաներ են, աշխարհըմբռնման առումով կարելի է առաջադեմ, ժամանակակից լինել գրելով պատմավեպ 4-րդ դարի մասին եւ ետադեմ՝ գիտաֆանտաստիկ վեպում (Լեոն Ֆեյխտվանգերն, օրինակ, գրել է միայն պատմավեպեր, բայց դրանք 20-րդ դարի գրողի երկեր են, որոնցով գրողը առաջ է նայում)։

Երրորդ․ կյանքը գնում է իր ճանապարհով եւ մնում է գրականության բնապաշտական թեքումը» (ընդգծումը Հր․ Մաթեւոսյանինն է)։

Ասված է պարզ ու անառարկելի։ Բայց ո՞ր բնապաշտության մասին է խոսքը․ վերածննդի ժամանակաշրջանի, կապիտալիզմի մուտքի դեմ ուղղված առաջին պոռթկումների, թե՞․․․ գուցե Աբովյանի բնապաշտության մասին է խոսքը։ Ժամանակակից ո՞ր իսկական գրողն է այսօրվա կյանքն արտահայտում անցյալ ու իր դարն ապրած բնապաշտության դիրքերից։ Իր ժամանակին բնապաշտությունը (պանթեիզմ) հասկանալի էր, բնական, բայց այդ փիլիսոփայությունը դրոշ դարձնել հիմա, գիտության, տեխնիկայի, հեղաշրջումների այս բարդ ժամանակներում, մեղմ ասած՝ լուրջ չէ։ Իհարկե, ոչ ոք մարդուց չի խլում բնության կարոտի իրավունքը, ոչ ոք չի արգելում հիշել մանկության երազանքները, բայց․․․ Ստիպված եմ նորից մեջբեում անել իմ հոդվածից․ «Ես գիտեմ՝ ինչքան բարձրահարկ դառնա Երեւանը, իմ մեջ կխորանա սարերի կարոտը, բայց դա չպիտի լինի անպտուղ հովվերգության ծարավ, այլ 20-րդ դարի մարդու կարոտ․․․ Ընդ որում, այդ կարոտն ինձ համար ընդունելի է զուտ մարդկային առումով եւ ոչ իբրեւ կոնցեպցիա, ոչ իբրեւ փիլիսոփայություն․ նայել աշխարհին այդ կարոտի ակնոցով, նշանակում է՝ ետ նայել։ Այդպես ետ նայելով կարելի է այսօր երանի տալ քարե դարին, քարանձավներ վերադառնալու կոչ անել, երազել մամոնտի որս եւ փորձ անել հայտնագործելու․․․ կրակը։

Այս մտածողության շարունակությունն է շատ ավելի տարօրինակ․ Հրանտ Մաթեւոսյանը մարդկային քաղաքակրթության պատմությունը ընկալում է իբրեւ միասեռ պրոցես։ Նրա համար դա կոտորածների, 100 միլիոնանոց բանակների, մարդու էության այլանդակման երկրաչափական պրոգրեսիա է։ Վկաակոչում են նաեւ հեղինակավոր դատապաշտպաններ՝ Չապլին («Ես չեմ ցանկանում այդ քաղաքակրթության մասը լինել»), Սարյան («Մարդը ծնվում է բնական, հետո քաղաքակրթությունը շերտ առ շերտ նստվածք է տալիս, մարդն աղավաղվում է)։ Բայց քաղաքակրթության զարգացումը միասեռ պրոցես չէ, ոչ էլ միագույն։ Քաղաքակրթությունը դա կրակի գյուտն է, հունական արվեստը, իտալական վերածնունդը, օդանագը, Բեթհովենը, ֆրանսիական հեղափոխությունը, ատոմի ֆեղքումը, իմրեսիոնիզմը, հարաբերականության տեսությունը, հաշվիչ մեքենաները։ Նույն այդ քաղաքակարթության զարգացման որոշակի փուլում է, որ կարող էին ծնվել Չապլինն ու Սարյանը։ Եվ այդ ո՞վ է, որ հարտ չէ այդ քաղաքակրթության մասը լինելով։

Ուզում եմ մի ընդարձակ մեջբերում անել Մաթեւոսյանից․ «Նոր պատերազմի դեպքում զորակոչի տակ կդրվի 500 000 000 մարդ, երկրագնդի 100 000 000-անոց բանակը շարժման մեջ կդնեն հաշվիչ մեքենաները (ուրեմն, կորչեն հաշվիչ մեքենաները։ Վ․Պ․), մարշալները կլինեն հաշվիչ մեքենաների կամակատարները, իսկ այնտեղ՝ հեռու, նախքան մեր թվագրություններում Բաբելոն մեծ աշխարհի երիտասարդ զորավար-առաջնորդը էշահեծյալ գնդեր գումարեց, գնդեր շարժեց Ասորեստան մեծ աշխարհ, մեծ ճակատամարտ տվեց եւ գերեվարեց հիսուն զինվոր, ավանակների մի երամակ, հիսուն կով ու յոթ պարկ խաղողի գինի եւ հաղթանակն արձանագրեց վիմագիր արձանագրությամբ (ինչ լավ է եղել առաջ, ետ դեպի Բաբելոն։ Վ․Պ․)։ Բոլոր ռազմական քարտեզներում ճշգրիտից ճշգրիտ նկարված են իմ գյուղը, մեր տունը, իմ խնձորենին, Ցամաք ձորը, ռազմական գործին իմ հոր կիսապիտանիույունը, իմ պիտանիությունը, տասներկու տարեկան իմ եղբոր պահեստային պիտանիությունը, մեր բահերի քանակը, մեր շան շղթայի երկարությունն ու հաստությունը՝ քաղաքակրթությունն ահա (ընդգծումն իմն է, Վ․Պ․) անորոշության մութից դրանք հայտնաբերել ու տվել է հաշվիչ մեքենաների բերանը, եւ կրքոտ ցասում է առաջանում՝ չղջիկի պես խցկվել քաղաքակրթության չլուսավորված մի ծակ ու դուռը փակել»։ Կորչի քաղաքակրթությունը, կորչի քաղաքակրթությունը․ այս ճիչը չպիտի՞ լիներ Մաթեւոսյանի մտքերի տրամաբանության ամփոփումը, բայց ես այնուամենայնիվ համարձակվում եմ բացականչել․ կեցցե քաղաքակրթությունը։ Մաթեւոսյանի սրամտությունների մռայլ հրավառությանը ես կարող եմ գումարել մարդկության պատմության սպիրալի ավելի մռայլ գալարներ․ գլադիատորների կռիվ, ինկվիզիցիա, ֆաշիզմ, էլեկտրական աթոռ, խունվեյբինների նախճիր եւ այլն։ Բայց այս ամենն ի՞նչ կապ ունի քաղաքակրթության հետ, չէ՞ որ քաղաքակրթությունն առաջ է գնում կռվելով, հաղթահարելով կամ փորձելով հաղթահարել այս եւ նման երեւույթները։ Դժվարությամբ, երբեմն մեծ զոհերով, բայց հաղթահարում է, կհաղթահարի։ Գրողն իրավունք չունի քաղաքակրթության «չլուսավորված ծակ» որոնելու, գլուխն այնտեղ խոթելու համար, գրողը պարտավոր է լինել առնվազն մարդկային հույսերի ու հուախաբությունների խաչմերուկում։ Ինչ մեղքս թաքցնեմ, ես, այնուամենայնիվ, հավատում եմ, որ մարդկությունն ի վիճակի է հաղթահարել իր ճանապարհի մութ ուժերը, ընդ որում՝ քաղաքակրթության միջոցներով եւ ոչ թե բնապաշտական աղոթքներով կամ «ետ դեպի․․․ Բաբելոն» երթուղով։ Մաթեւոսյանի տրամաբանությունը շարունակելու դեպքում մեղադրական աթոռին պիտի նստեցնել, օրինակ, Ալբերտ Էյնշտեյնին եւ Նորբերտ Վիներին, եւ դրա համար ես չեմ ուզում շարունակել այդ տրամաբանությունը։ Ես նույնիսկ չեմ հավատում, թե Հրանտն այդ ամենն ասում է լրջությամբ, քանի որ նրա գրականությունն, իմ համոզմամբ, շատ ավելի լուսավոր է, քան այն հոդվածը, որը նույն այդ գրականության տեսական հիմնավորման փորձ է։

Հր․ Մաթեւոսյանը մի շարք ուրիշ կատեգորիկ ձեւակերպումներ է անում, ըստ նրա՝ գրականությունը փնտրում է մոնումենտ․․․ մարդուն», «աստծո մարդուն», «չաղավաղված մարդուն»։ Ես չեմ ուզում անդրադառնալ այս ամենին։ Չեմ ուզում զարմանալ, թե ինչու է նա հանկարծ մտաբերում մեր դարի չորրորդական գրողներից մեկին՝ Ռեմարկին եւ ինչի հիման վրա է եզրակացնում, թե նրա կին-կերպարները խարսխված են․․․ ֆրեյդիստական աշխարհատեսության միասեռ հիմքի վրա»։ Բայց ես ուզում եմ տարակուսելով թոթվել ուսերս՝ կարդալով, թե դժգոհության նույն արմատից են սնվել Կաֆկայի «Դատավարությունը» եւ Համո Սահյանի «Պապը», քանի որ այս տրամաբանությունը շարունակելով, ախարհում ամեն բան կարելի է փոխադարձաբար հանգեցնել իրար, նույնացնել մտածողության բոլոր սիստեմները, բոլոր ուղղությունները, փիլիսոփայությունները, ոճերը, ժամանակները։

Ավելի լավ չէ՞ր լինի, որ Հր․ Մաթեւոսյանը չմտներ փիլիոփայության, սոցիոլոգիայի, գրականագիտության տնամերձերի ցանկապատերից ներս, այլ պարզապես իբրեւ գրող ասեր իր մտահոգությունները, իր կասկածները, սահմանադական ճշմարտություններ ձեւակերպելու փոխարեն խորհրդածեր եւ առանց սրամիտ թվացող բառախաղերի (անձրեւ-չանձրեւ, փիլիսոփա-չփիլիսոփա,, «արբանյակը թռչում է, էշը զռռում է») հանգիստ ու զուսպ մտներ մի խոսակցության մեջ, որ թելադրված է ոչ թե ինչ-որ մեկի քմահաճույքով, այլ կյանքով, ժամանակով, մեր ժողովրդի զագացման ներկա պրոցեսի բարդությամբ։

Ուզում եմ ավարտել մի ցանկությամբ, որ ինձ ֆանտաստիկ է թվում․ սովորենք վիճել, սովորենք հանդուրժել իրար։ Մի քանի օր առաջ Ֆեդերիկո Ֆելլինիին նվիրված գրքում ես կարդում էի վերջինիս «ճանապարհ» կինոնկարի շուրջ ծագած բանավեճը՝ իտալական «Կոնտեմպորանես» ամսագրում։

Ահա թե ինչպես է պատասխանում մեծ կինոռեժիսորը իր քննադատին, որը համարյա հիմնովին մերժում է «Ճանապարհ» կինոնկարը․ «Թանկագին Մասիմո, ես մեծ ուշադրությամբ կարդացի քո նամակը, ինչպես նաեւ մի շարք ուրիշ կինոքննադատների հոդվածներ, որոնց վրա դու հենվում ես։ Հուսով եմ, որ դու կներես ինձ անկեղծությանս համար, բայց ձեր քննադատությունը համոզիչ չի թվում ինձ։ Հասկանալի է, ես չեմ խոսում ձեր քննադատության արժեքի մասին առհասարակ․ դա իմ խնդիրը չէ, ես ուզում եմ ասել միայն, որ այդ քննադատությունն ինձ չհամոզեց»։

Ես չեմ ուզում ընդգծել քաղաքավարական ժեստը («Թանկագին», «Հուսով եմ՝ կներես» եւ այլն), էականը բանավեճի ոգին է, զուսպ հարգանքով՝ ընդդիմախոսի նկատմամբ, կակածանքով՝ սեփական կարծիքների բացարձակ ճշմարիտ լինելու մեջ։ Հավանորեն ես եւս, այս պարբերությանը նախորդած բոլոր տողերում չէ, որ կարողացել եմ խուսափել մեզանում ընդունված բանավեճերի իներցիայից, բայց ժամանակն է խորհել այս հարցերի մասին, քանի որ առանց այդ հանդուրժողականության»(ուրիշների հայացքների նկատմամբ) եւ «կասկածանքի» (սեփական անսխալականության նկատմամբ) չի կարող լինել բանավեճ, որ հայտնագործի ճշմարտությունը։

Իսկ վիճել պետք է, եւ ես շատ կուզենայի, որ այս իմ հոդվածը սկսվեր մոտավորապես այսպես․ «Սիրելի Հրանտ, հուսով եմ՝ կներես անկեղծությանս համար, բայց քո տեսակետները ինձ համոզիչ չեն թվում»։