Հոդվածը Արվեստի քննադատների միջազգային ընկերակցության 2012 թ. երևանյան հավաժողովին կարդացված զեկուցման գրավոր տարբերակն է։
Ես հիշում եմ, որ խորհրդային վերջին տարիներին Հայաստանում կար մեկ դեդեկտիվ գրող և մեկ ֆանտաստ գրող: Դեդեկտիվներ գրողը մահացավ, իսկ ֆանտաստ գրողը մեկնեց ԱՄՆ: Այսինքն «ֆանտաստիկան» ոչ թե ժանր է Հայաստանում, այլ իրադարձություն, սինգուլյարություն: Նույնն էլ կարելի է ասել արվեստի քննադատության մասին: Արվեստի քննադատությունը ևս կարելի է համարել իրադարձություն, եթե ցանկանում ենք խուսափել «պատահականություն» բնորոշումից:
Իշխող դասակարգը մշակում և պարտադրում է իր գաղափարախոսությունը ենթակա դասակարգին՝ կողմնակի կերպով իր իշխանությունը օրինականացնելու մղումով: Արդյունքում ձևավորվում է «աղավաղված» գիտակցություն, որը «աղավաղում» է ենթակա դասակարգի պատկերացումը իր տեղի և իր շահերի մասին: Իհարկե, ենթակա դասակարգերը կարող են մշակել իրենց սեփական հակագաղափարախոսությունը՝ պայմանավորված շահագործումով և սոցալ-տնտեսական վիճակի վատթարացմամբ: Այս վերջինը կարելի կլիներ անվանել «քննադատություն»:
Արվեստը գաղափարախոսական մեքենայի մի մասն է և «արվեստի քննադատությունն» էլ, իմ կարծիքով, այդ «մեծ գաղափարախոսության» մի մասն է կազմում: Հայաստանի դեպքում ունենք մի առանձնահատկություն. ինքը՝ Հայաստանը, լինելով կապիտալիստական ծայրամասի բնորոշ հատվածներից մեկը, չի կարող լինել իշխող գաղափարախոսության իսկական կրողը: Լինելով ենթակա դիրքում՝ այն իր իշխող դասակարգի հետ մեկտեղ ունի հատվածային, պատահական գիտակցություն, կազմված գլոբալ իշխող գաղափարախոսության ֆրագմենտներից: Սա կարող է բացատրել, թե ինչու «ֆանտաստ գրողը» կամ «արվեստի քննադատը» թվում են պատահական: Մյուս կողմից, դասակարգային կամ այլ՝ հակագլոբալիստական պայքարը հանդիսանում են այն հակագաղափարախոսությունը կամ քննադատությունը, որը հակադրվում է իշխող դասակարգին և նրա պարտադրվող գաղափարախոսությանը: Հայաստանի դեպքում դրանք ավելի հեշտ է տալ նարատիվի միջոցով, քան տեսության, քանզի այն ավելի շուտ կազմված է իրադարձությունների շարքից, հաճախ դիսկրետ և տրամաբանորեն իրար թույլ կապված: Հայաստանի դեպքում 2008 թ. մարտի մեկի իրադարձությունը և դրա հետ կապված իրադարձությունները առանձնահատուկ տեղ են գրավում:
2001 թ.-ից սկսած Հայաստանը հայտնվում է միջազգային ֆինանսական կազմակերպությունների տեսադաշտում: Հայաստանի կառավարությունը համաձայնվում է «վաշինգտոնյան կոնսենսուսի» սկզբունքների հետ և փաստորեն այդ թվականից է սկսվում տնտեսական գլոբալացումը Հայաստանում:
Կարելի է ասել, որ դասակարգային շերտավորումը և կապիտալիստների դասակարգի ձևավորումը ավարտվեց Ռ. Քոչարյանի իշխանության օրոք և շնորհիվ: Հայաստանյան կապիտալիզմի ձևավորման ընթացքը բնորոշ է երրորդ աշխարհի երկրներից շատերին: Ինսայդերական /ներքին ոչ-ձևական/ արտոնությունների շնորհիվ ձևավորվեցին «շահերի խմբեր», որոնք ձևավորեցին մի համակարգ, որը խիստ տարբերվում էր եվրոպական մոդելից: Ժան-Ֆրանսուա Շեվրիյեն գրում է. «Արևմտյան` եվրոպական մոդելի գերիշխանությունը թուլանում է, երբ կապիտալիստական զարգացման որոշակի նորման զատվում է սոցիոքաղաքական կարգավորման սկզբունքներից: Մարքսը ծանոթ էր կապիտալիզմին և ազգային պետությանը, բայց «ձեռնարկատերերի պետությանը»՝ «Etat entrepreneurial»: Մենք այսօր ծանոթ ենք պետության այդ նոր ձևին, հաճախ գործող հակադեմոկրատական և մինչ-դեմոկրատական կառավարումով, որը ակնհայտորեն ընդունվում և իրագործվում է բնակչության համաձայնությամբ»1:
90-ականների Հայաստանի սոցալ-քաղաքական կարգը հազիվ թե կարելի է բնորոշել որպես կապիտալիստական: Երևանը, օրինակ, 21-րդ դարի շեմին պահպանել էր իր սովետական դեմքը. ոչինչ չէր փոխվել, չհաշված ավերված գործարանները: 2001-ից հետո ոչ միայն կապիտալիզմը մուտք գործեց Հայաստան, առաջին հերթին կապիտալիստական վերակառուցման ենթարկվեց Երևանը:
Հայկական կապիտալիզմը, կառուցված լինելով նեոլիբերալ սկզբունքներով, յուրահատուկ է: Այն ոչ արտադրական է և ոչ էլ ֆինանսական: Ինչպես Ադրբեջանական կապիտալիզմը կարելի է համարել «նավթային», այնպես էլ հայաստանյանը «անշարժգույքային»: Այստեղից էլ Երևանի որոշիչ դերը:
Հայաստանում կապիտալիստական վերակառուցման խորհրդանշական ավարտ պետք է համարել Երևանի պատմական կենտրոնի ավերումը, բնակիչների բռնի վտարումը և նրա տեղում Հյուսիսային պողոտայի կառուցումը: Ինչպես գրում է Մայք Դևիսը. «Հողօգտագործման բևեռացված մոդելը և բնակչության խտությունը հիշեցնում են կայսերական հսկողության և ռասայական տիրապետության հին տրամաբանությունը: Ամենուր երրորդ աշխարհում հետգաղութային էլիտաները ժառանգել և նախանձախնդիր վերարտադրում են առանձնացված գաղութային քաղաքի ֆիզիկական առանձնահատկությունները: Չնայած ազգային ազատագրության և սոցիալական հավասարության հռետորությանը, նրանք ակտիվորեն հարմարեցնում էին գաղութային գոտիացումը հանուն իրենց դասակարգային արտոնությունների և տարածական առանձնացման»:
Նկատենք, որ Երևանի կապիտալիստական վերակառուցումը կատարվեց ռուսական քրեական կապիտալի միջոցներով. Հայաստանը այդ կապիտալի «կեղտոտ փողերի» լվացման տարածք էր: Գլոբալացում, այսպիսով, Հայաստանի համար նշանակում է Ռուսաստանի կողմից քաղաքական, տնտեսական և մշակութային վերագաղութացում: «Արևմտյան» ասելով՝ Հայաստանում պետք է նկատի ունենանք մի երևույթ, որը «ձևով արևմտյան է, բովանդակությամբ ռուսական»:
Հայաստանի կապիտալիստական վերակառուցումը նշանակում էր նաև քաղաքական իշխող ընտրախավի վերակառուցում, որը այժմ բաղկացած է բացառապես խոշոր բիզնեսմեններից՝ «օլիգարխներից» և պետական նոմենկլատուրայից, վերջինները իրենց ձեռքում կենտրոնացրել են նաև հսկայական տնտեսական իշխանություն:
Վերակառուցվեց նաև մշակութային դաշտը: Եթե մեկ տասնամյակ առաջ Հայաստանը հանդիսանում էր շոու-բիզնես ներմուծող երկիր, հիմնականում նախկին կայսերական կենտրոն Ռուսաստանից և հայկական սփյուռքից, ապա այժմ դա ոչ միայն փոխարինված է տեղական արտադրությամբ, այլ նաև «արտահանվում» է: Շոու-բիզնեսը քաղաքականապես ենթարկված է իշխանություններին և գաղափարական հենարանն է՝ ըստ էության դառնալով ամբողջատիրական «սոցռեալիզմի» կապիտալիստական տարբերակը, նրա պաշտոնական արվեստը: Քաղաքային տարածքի շահագործման համար դա անհետեւանք չանցավ․ ավելի մեծացան զանգվածային միջոցառումների՝ հանդիսությունների, տոների, բացօթյա համերգների անցկացման իշխանական հնարավորությունները: Շոու-բիզնեսի «աստղերի» դիմանկարները մեծ քանակությամբ հայտնվեցին բաններային գովազդի վրա, կարծես հսկելով քաղաքային կյանքի դրսևորումները:
Մշակույթի կապիտալիստական վերակառուցումը հանգեցրեց «հանդիսանքի հասարակության» ձևավորմանը: Բայց այն տարբերվում է արևմտյան հանդիսանքի հասարակությունում հանդիսանքային «ապրանքների» բնույթով: Հայաստանում իշխանությունները շոու բիզնեսի միջոցով հրամցնում են ոչ թե «ազատություն» կամ «ժողովրդավարություն», ինչպես Արևմտյան երկրներում, այլ՝ «բարգավաճում», «պետություն», «ազգ», «ցեղասպանություն» և այլ հանդիսանքային «ապրանքներ»:
Այս վերակառուցումները զգալիորեն թուլացրեցին «հին» ընդդիմության դիրքերը, որը 2007 թ.-ի խորհրդարանական ընտրություններում ջախջախիչ պարտություն կրեց: Կարծում եմ, որ հիմնական պատճառը այն էր, որ իշխանությունները և ընդիմությունը ըստ էության օգտվում են նույն հանդիսանքային ապրանքներից՝ վերածվելով ավտորիտարիզմը հավերժացնող, փոխլրացնող գործոնի:
Խորհրդային Միությունը, չնայած համարվում էր տոտալիտար հասարակություն, սակայն չի կարելի ասել, որ քաղաքականություն չկար կամ կար մեկ քաղաքականություն՝ կոմունիստական կուսակցության քաղաքականությունը: Հայաստանում, օրինակ, հաստակ տարբերակվում էր «ազգայինը» և «խորհրդայինը», այսինքն՝ ամեն մի քաղաքական իրադարձություն ընկալվում էր այս տարբերության լույսի տակ: Կար նաև «այստեղի» և «այնտեղի»՝ Արևմտյանի տարբերությունը, որը, սակայն, երկրորդական դեր էր կատարում: Եթե վերցնենք հայաստանյան ավանգարդ արվեստը կամ գրականությունը, ապա այն, իհարկե, կողմնորոշված էր այս տարբերության վրա: Նրա ներկայությունը խորհրդային տարիներին համարյա աննկատ էր, այն հայտնվեց գորբաչովյան վերակառուցման տարիներին:
Եթե 60-ականներին ձևավորված «խորհրդահայ մոդեռնիզմը» իր լեգիտիմությունը գտնում էր ազգայինում, որպես իշխանության լոկուսի, ապա նրա հետ սուր կոնֆլիկտի մեջ մտած «հայկական ավանգարդը»՝ արևմտյան գիտելիք-իշխանությունում, առանց որի անհնարին կլինեին նրա ստեղծած նկարները, ինստալիացիաները կամ վիդեոարտերը: Մյուս կողմից հայկական արվեստի, այդ թվում ժամանակակից արվեստի զարգացման համար առանցքային էր սեփականության վերաբաշխման հարցը: Մասնավորապես կարելի է հիշել «Հայ-արտի» շենքի դեպքը, որը սկզբում Լևոն Տեր Պետրոսյանի լիբերալ ռեժիմի կողմից «նվիրվեց» «ավանգարդիստներին», ապա ետ վերցվեց Ռ. Քոչարյանի «ազգայնական» ռեժիմի կողմից:
Հայկական ժամանակակից արվեստը կապված էր և այժմ էլ հիմնականում կապված է հայկական ընտրախավի այն հատվածի հետ, որը քարոզում է «ժողովրդավարություն», «մարդու իրավունքներ», «շուկա» և «տնտեսական լիբերալիզմ», ակամա հանդիսանալով միջազգային կապիտալի տարածման խողովակներից մեկը:
Ինչպես 2006 թվականին գրել է հայաստանցի արվեստաբան Վ. Ազատյանը. «Այսօր՝ Երևանի «կապիտալ» վերակառուցման համատեքստում, որ հնարավոր է դարձել անդրազգային կապիտալի հոսքի հաշվին, …/հայաստանյան ժամանակակից արվեստի առաջ դրել է/ ինքնաճշտման կենսական խնդրի առջև: Սա ենթադրում է սեփական գործունեության, մի կողմից քաղտնտեսական, մյուս կողմից գեղարվեստական օրակարգերի կոնցեպտուալ և գործնական հստակեցում, որը պետք է ի կատար ածվի պատմական գիտակցությամբ»2: Ինչպես հետխորհրդային երկրների մեծ մասում, իշխող քաղտնտեսական մտայնությունը «տրանզիտի» տեսությունն էր, որին համապատասխան էր նաև գեղարվեստական և քննադատական պրակտիկան:
Լիբերալ գաղափարախոսության և նեոլիբերալ քաղաքականության ճգնաժամը Հայաստանում պայմանականորեն կարելի թվագրել նույն այդ 2007 թ.-ով: Սա նշանակում էր նաև «արևմտամետ» դիսկուրսի անտարբերելիությունը, նրա մեջ «աջ» և «ձախ»-ը մնում էին դեռևս չզանազանվող: Այն ծնեց խնդիրներ նաև ժամանակակից արվեստի դաշտում: Ժամանակակից արվեստի նախկին հաստատությունները ճգնաժամ են ապրում, առաջանում են նոր հաստատություններ, որոնցից նշանակալիներն են Արվեստի քննադատների ասոցիացիան, «Արտ-լաբարատորիան» և այլն: Իր առաջին քայլերն է սկսում ակտիվիստական ակցիոնիզմը:
Որպես «աջի» և «ձախի» տարբերակման/ անտարբերիելության օրինակ կարող են ծառայել Վիոլետ Գրիգորյանի տեքստերը գրված մարտյան իրադարձություններից հետո: Հեղինակը, նկատենք, ավանգարդիստ բանաստեղծուհի է, ավանգարդիստական համարում ունեցող «Ինքնագիր» հանդեսի խմբագիրը: Չի կարող չտպավորեցնել հեղինակի կողմից հայկական նեոլիբերալ քաղաքականության հետևողական պաշտպանությունը: Այն նշանակալի է այնքանով, որ մատնում է 90-ականների Հայաստանյան ավանգարդի կախվածությունը նեոլիբերալ գաղափարախոսությունից:
Հայկական շոու-բիզնեսը, ինչպես նշել էինք, քաղաքականացված է, հանդիսանում է իշխանությունների գաղափարական հենարաններից մեկը: Նրա ներկայացուցիչները հանդես եկան մարտիմեկյան ցուցարարների գործողությունների սուր քննադատությամբ և իշխանության գործողությունների արդարացումով:
Այս առումով ուշագրավ է Վիոլետ Գրիգորյանի «էխո» հոդվածը՝ տպագրված «Պանորամա» շաբաթաթերթում: Հեղինակը համոզված է, որ Լևոն Տեր Պետրոսյանի շարժումը հետադիմական է: Իրական հեղափոխություն իրագործում է շոու- բիզնեսը: Խոսելով երգչուհի Նունե Եսայանի աֆիշի մասին, նա գրում է. «այս սոցիոլոգիական տվյալը՝ հղիությունը աֆիշային լեզվի վերածելով՝ այդքան պարզ և հանճարեղ լեզվով հնարավոր էր «կազմաքանդել» մեր բանաստեղծների ու նկարիչների, տերտերական արվեստագետների քրմական իշխանությունը և խախտել սրբազան թեմայի անձեռնմխելիության հպարգելքը: Եվ ամենահետաքրքիրն այն է, որ նման հեղափոխություն էր անում այնքան փնովված շոուբիզնեսը: Ճիշտ է՝ անգիտակցաբար և ակամա, բայց ճիշտ է նաև, որ մեր իրականության համեմատաբար զգայուն և դինամիկ մասի՝ շուկայի զարկերակին ականջալուր»: Քիչ հետո պարզաբանում. «Որպես արվեստով զբաղվող մարդ՝ ես հեռու եմ շուկայի գովքը անելուց, բայց պետք է խոստովանեմ, որ բարձրի հավակնող նոմենկլատուրային և զանգվածային մշակույթի առճակատման պարագայում առայժմ դրական եմ համարում վերջինիս՝ գաղափարախոսական պարտադրանքի փոխարեն առ շուկա՝ թեկուզև դեռևս անազատ, կողմնորոշումը»: Հայաստանում պետական և տնտեսական իշխանությունները միաձուլված են, և ներկայացնելով նրանց կեղծ հակամարտությունը՝ հեղինակը տալիս է դիրքերի և շահերի աղավաղված պատկերը: Եվ շոու բիզնեսը, և նոմենկլատուրային մտավորականությունը, և նեոլիբերալ գաղափարախոսության պրոպագանդիստ ավանգարդիստները միասնական են բռնապետությունը պաշտպանելու խնդրում:
Մեկ այլ հոդվածում՝ «Երեք պ-ով ավանտյուրա՝ պաթոս, պոպուլիզմ, պրագմատիզմ», հեղինակը վերլուծում է հայաստանյան ժամանակակից արվեստի ամենահետաքրքիր օղակներից մեկը՝ քաղաքական ակցիոնիզմը: Հատկապես նրան վրդովեցնում են ընդդիմադիր դիրքորոշում ունեցող ակցիոնիստները. «առավոտյան արթնանում ու ասես աշխատանքային գրաֆիկով գնում, մի դռան առաջ գոռում ստրուկներ, էն մյուս դռան առաջ գոռում մորթապաշտներ, էն մեկելինը՝ խլուրդներ: …Մի խոսքով՝ սովորեցնում, դաստիարակում, հսկում և պատժում, զտում և կանոնակարգում»: Այս բառերում անհնար է չնկատել Մ. Ֆուկոյի ազդեցությունը: Յուրատեսակ մեկնաբանված այս փիլիսոփայի արտահայտած որոշ մտքերը ծառայում են հայաստանյան նեոլիբերալ ավանգարդի տեսական հիմքը: Նույն հոդվածում գտնում ենք արվեստի այդ ուղղության կարճ և սպառիչ քննական բանաձևը. «Մասնագիտական, ստեղծագործական, ինքնադրսևորման և ինքնաարտահայտման, սոցիալական, տարիքային և սեռային իր խնդիրներով ու շահերով հետաքրքրվածության ոչ մի նշույլ չի ցուցադրվում այդ գործողություններում. նրանք ուղղակի քաղաքացի են աշխատում:» Եթե ամփոփենք՝ ինքնությունը ընդդեմ քաղաքացիականության:
Այսպիսով, Վիոլետ Գրիգորյանի օրինակով կարող ենք ասել, որ արվեստի նեոլիբերալ քննադատությունը կայացել է: Այս օրինակը կարծում եմ նաև լուսաբանում է վերևում առաջ քաշված այն թեզը, որ «արվեստի քննադատությունը» իրադարձություն է:
Ինչն է զարմացնում այդ քննադատության մեջ. հիմնական հարցում, ինչպես նշեցինք, Վիոլետ Գրիգորյանի բառերով ասած, «նոմենկլատուրան», այսինքն նրանք, որոնք պահանջում են ցենզուրա, և նրանք, ովքեր նեոլիբերալ դիրքերից քննադատում են այն, պահպանողականությունը և ավանդապաշտությունը հիմնական՝ քաղաքական հարցում միասնական են. էսթետիկական դիրքորոշումների տարբերությունը չի առաջացնում քաղաքական տարբերություններ:
Կարելի է ենթադրել, որ նրանց մեջ կա ընդհանրություն, որ երկուսն էլ ցենզուրայի տարատեսակներ են, Սուպերէգոյի երկու երեսները: Մեկը արգելում է ստանալ հաճույք, մյուսը ասում՝ «մի մտածիր, ստացիր հաճույք»: Առաջինը «նորմալն» է, երկրորդը պերվերսիվը: Այն պերվերսիվը, որ Լականի բառերով՝version du pere է, հոր տարբերակը:
Իշխանությունը խառնուրդ է ստորացնող պարտադրանքի և պարտադրված հաճույքի: Հինգ տարի առաջ ես տպագրեցի մի հոդված. «Հայ ժամանակակից գրականությունը և ապագա արյունոտ հեղափոխությունը»: Այն հայաստանյան ավագարդային գրականության պերեվերսիվ հիմքերի մասին էր: Ինչպես կապ կա դե Սադի գրականության և ֆրանսիական հեղափոխության միջև, այնպես էլ՝ հայկական գրական ավանգարդի և այն ժամանակ դեռևս չկայացած հեղափոխության միջև:
Այս ամենը ուրվագծում է հայկական արվեստի նոր դիսպոզիտիվը. «ազգայինը», այն ինչ հանդիսանում է իշխանության դիզայնը, և քաղաքական ընդդիմադիր արվեստը:
Վերջին մի քանի տարին իրադրությունը հայկական արվեստում կարելի է բնութագրել որպես «քաղաքական շրջադարձ»: Այս ամենը պահանջում է «քաղտնտեսական և գեղարվեստական օրակարգերի հստակեցումը»: Քաղտնտեսականը` ձևավորված համակարգի աուտենտիկ բնութագրում, գեղարվեստականը` նոր պրակտիկաները մեկնաբաննելու համար համապատասխան գործիքներ:
1Глобализация / Цивилизация. Беседуют Этьен Балибар, Жан-Франсуа Шеврье, Катрин Давид и Надя Тази // Политика, философия, искусство. № 1, 2003/:
2«Հանրային ոլորտ. վիճարկման և վերըմբռնման միջև», Եր. 2007 թ., էջ 210
