Քլեմենտ Գրինբերգ/ Ավանգարդ եւ կիտչ(4)

Սկիզբը՝ այստեղ։

4

Վերադառնալով մեր ռուս գյուղացուն, եկեք ենթադրենք, որ Ռեպինին Պիկասոյից գերադասելուց հետո վրա է հասնում պետական կրթական համակարգը եւ ասում նրան, որ նա սխալ է, որ նա պետք է ընտրեր Պիկասոյին եւ ցույց է տալիս նրան, թե ինչու։ Դա միանգամայն հնարավոր է Խորհրդային Միությունում։ Բայց Ռուսաստանում եւ ամենուրեք տիրող իրավիճակում գյուղացին շուտով հայտնաբերում է, որ ապրելու համար ծանր աշխատանքի անհրաժեշտությունը եւ կոպիտ, անհարմարավետ պայմանները, որոնցում նա ապրում է, թույլ չեն տալիս իրեն ունենալ բավականաչափ ժամանց, էներգիա եւ հարմարավետություն, որպեսզի կարողանա վայելել Պիկասոյին։ Ի վերջո, դրա  համար անհրաժեշտ են նախադրյալներ։ Բարձր մշակույթը մարդու ստեղծած ամենաարհեստական բաներից է, եւ գյուղացին չի գտնում իր ներսում  ինչ-որ «բնական» անհրաժեշտություն, որը կտանի նրան դեպի Պիկասոն՝ չնայած դժվարություններին։ Վերջում գյուղացին կվերադառնա կիտչին, քանի որ այն կարող է վայելել առանց դրա համար ջանք թափելու։ Այս իմաստով պետությունն անօգնական է եւ այդպիսին կմնա այնքան ժամանակ, քանի դեռ արտադրւթյան խնդիրները չեն լուծվել սոցիալիստական ոգով։ Նույնն, իհարկե, վերաբերում է նաեւ կապիտալիստական երկրներին, ինչը զանգվածների համար արվեստի մասին բոլոր խոսակցությունները վերածում է դեմագոգիայի[1]։

Այնտեղ, որտեղ քաղաքական ռեժիմն այսօր պաշտոնական մշակութային քաղաքականություն է իրականացնում, դա անում է հանուն դեմագոգիայի: Եթե կիտչը մշակույթի պաշտոնական տեսակ է Գերմանիայում, Իտալիայում և Ռուսաստանում, ապա ոչ այն պատճառով, որ նրանց կառավարությունները վերահսկում են քաղքենիները, այլ որովհետև կիտչը այդ երկրների զանգվածների մշակույթն է, ինչպես եւ այլուր: Կիտչի խրախուսումն ընդամենը էժան միջոց է, որով ամբողջատիրական ռեժիմները փորձում են շահել իրենց հպատակների բարեհաճությունը։  Քանի որ այս ռեժիմները չեն կարող բարձրացնել զանգվածների մշակութային մակարդակը (եթե նույնիսկ ցանկանային) այլ կերպ, քան  միջազգային սոցիալիզմի առջեւ պարտությունն ընդունելով, նրանք կհաճոյանան զանգվածներին՝ մշակույթը նրանց մակարդակին իջեցնելով։ Այս պատճառով է, որ ավանգարդը օրենքից դուրս է, և ոչ որովհետեւ բարձր մշակույթն ավելի քննադատական է: (Այնքան էլ տեղին չէ այս պահին հարցը, թե արդյո՞ք ավանգարդը կարող է ծաղկել ամբողջատիրական կարգերի օրոք։ Իրականում, ֆաշիստների ու ստալինիստների տեսանկյունից ավանգարդի արվեստի ու գրականության հիմնական խնդիրն այն չէ, որ նրանք չափազանց քննադատական են,  այլ այն, որ նրանք չափազանց «անմեղ» են եւ դժվար են օգտագործվում արդյունավետ քարոզչության մեջ, իսկ կիտչը առավել հարմար է այդ նպատակի համար։ Կիտչը բռնակալին մոտ է պահում ժողովրդի «ոգուն»։  Եթե պաշտոնական մշակույթը գերազանցեր զանգվածների մակարդակը, վարչակարգի մեկուսացման, օտարացման վտանգ կառաջանար։

Այնուամենայնիվ, եթե զանգվածները, ըմբռնում ցուցաբերելով, պահանջեին ավանգարդի արվեստն ու գրականությունը, Հիտլերը, Մուսոլինին եւ Ստալինը երկար չէին տատանվի նրանց պահանջը բավարարելու հարցում։ Հիտլերը ավանգարդի կատաղի թշնամի է թե գաղափարական, թե անձնական հողի վրա, բայց դա չխոչընդոտեց, որ Գեբելսը 1932-33 թվականներին սիրաշահեր ավանգարդի նկարիչներին ու գրողներին։ Երբ էքսպրեսիոնիստ բանաստեղծ Գոթֆրիդ Բենը միացավ նացիստներին, նրան ողջունեցին  մեծ ոգեւորությամբ, թեպետ նույն այդ ժամանակ Հիտլերը էքսպրեսիոնիզմը կուլտուրբոլշեւիզմ էր հռչակել։ Դա այն ժամանակ էր, երբ նացիստները հասկացել էին, որ գերմանական քաղաքակիրթ հանրության շրջանում ավանգարդի վայելած հեղինակությունը կարող է ձեռնտու լինել իրենց, եւ այսպիսի պրակտիկ պատկերացումները նացիստները, լինելով հմուտ քաղաքական գործիչներ, վեր էին դասում Հիտլերի անձնական նախասիրություններից։  Ավելի ուշ նացիստները գիտակցեցին, որ մշակութային հարցերում ավելի ճիշտ կլիներ ականջալուր լինել զանգվածների պահանջներին, քան իրենց ֆինանսավորողների։ Վերջինները, երբ իշխանությունը պահելու հարց ծագեց, պատրաստ էին զոհաբերել իրենց մշակույթը, ճիշտ ինչպես՝ իրենց բարոյական սկզբունքները, մինչդեռ առաջիններին հենց այն պատճառով, որ իշխանությունից զերծ էին, պետք էր գրավել իրենց կողմը։ Անհրաժեշտ էր դեմոկրատական երկրներից ավելի ազդեցիկ կերպով խորացնել պատրանքը, թե զանգածներն իրականում կառավարում են։ Զանգվածերին դուր եկող եւ նրանց հասկանալի գրականությունն ու արվեստը հարկ էր հայտարարել միակ ճշմարիտ գրականություն ու արվեստ, իսկ մնացածը պետք էր ոչնչացնել։

 Այպիսի իրավիճակում Գոթֆրիդ Բենի նման մարդիկ, որքան էլ կրքոտ կերպով պաշտպանեին Հիտլերին, խանգարիչ հանգամանք են դառնում, եւ մեզ ոչինչ հայտնի չէ այն մասին, թե ինչպես են նրանք ապրում նացիստական Գերմանիայում:

Տեսնում ենք,որ թեպետ մի կողմից Հիտլերի եւ Ստալինի անձնական քաղքենիությունը նրանց դերակատարման մեջ պատահական չէ, մյուս կողմից այն ընդամենը նրանց վարչակարգի մշակութային քաղաքականության պայմանավորման օժանդակ գործոն է։Նրանց անձնական քաղքենիությունը պարզապես կոպտություն ու խավար է հավելում այն քաղաքականությանը, որը նրանք ստիպված էին վարել  բոլորի ճնշման տակ, եթե նույնիսկ անձնապես ավանգարդի երկրպագուներ լինեին։  Ինչին որ ռուսական հեղափոխության մեկուսի լինելը մղում էր Ստալինին, Հիտլերը ստիպված է անել՝ ընդունելով կապիտալիզմի հակասությունները։  Ինչ վերաբերում է Մուսոլինիին, նրա դեպքը այս հարցերում իրատեսի disponibilite՛-ի հոյակապ օրինակ է։ Տարիներ շարունակ նա բարի աչքով էր նայում ֆուտուրիստներին, կառուցեց գնացքի մոդենիստական կայարաններ եւ պետական սեփականություն հանդիսացող տներ։ Դեռեւս Հռոմի արվարձաններում կարելի է տեսնել ավելի շատ մոդեռնիստական բնակարաններ, քան աշխարհում որեւէ այլ տեղ։ Միգուցե ֆաշիզմը ցանկանում էր ցույց տալ իր արդիականությունը իր իսկ հետադիմականությունը թաքցնելու համար, միուցե ցանկանում էր բավարարել հարուստ էլիտայի ճաշակը, որին ծառայում էր։ Ամեն դեպքում, Մուսոլինին կարծես թե ուշացումով հասկացավ, որ իր համար ավելի օգտակար կլինի իտալական զանգվածների ճաշակով առաջնորդվելը, քան էլիտայի։ Զանգվածները պետք է ապահովված լինեն հիացմունքի և զարմանքի արժանի առարկաներով. Մյուսները կարող են առանց դրանց էլ ապրել։ Եվ այդպես մենք տեսնում ենք Մուսոլինիին, որը հայտարարում է «նոր կայսերական ոճի մասին»։  Մարինետտին, Կիրիկոն եւ մյուսները   շպրտվում են դեպի մոռացության խավար, եւ Հռոմի նոր երկաթուղային կայարանն այլեւս մոդեռնիսատական ոճով չի կառուցվում։ Այն, որ Մուսոլինին ուշացումով հանգեց սրան, հաստատում է  հարաբերական անվստահությունը, որ իտալական ֆաշիզմը ցուցաբերել է իր դերակատարման հետեւանքները հաշվարկելիս։

Անկում ապրող կապիտալիզմը  որ անկախ որակից, արտադրելու ունակ ցանկացած բան գրեթե անվերջանալի սպառնալիք է իր իսկ գոյությանը։ Մշակույթի մեջ արձանագրված առաջընթացը՝ ոչ պակաս, քան գիտական կամ արդյունաբերական առաջընթացը, քայքայում են հենց հասարակությանը, որի հովանավորչությամբ դրանք հնարավոր են դարձել..․ Այստեղ, ինչպես այսօր արծարծվող ցանկացած այլ հարցում, անհրաժեշտ է մեջբերել Մարքսի խոսքը։ Այսօր մենք այլեւս սոցիալիզմին չենք դիմում նոր մշակույթի հույսով, որ կհայտնվի նույնքան անսպասելի, որքան սոցիալիզմը։ Այսօր մենք նայում ենք սոցիալիզմին որպես այս պահին եղած, կենդանի մշակույթի պահպանման միջոցի։

Հ․Գ․- Այս հոդվածի հրապարակումից տարիներ անց սասափով պարզեցի, որ Ռեպինը երբեք նման պատերազմական տեսարաններ չի նկարել, նա այդ տեսակի նկարիչ չի եղել։ Ես ուրիշի նկարն եմ վերագրել նրան։ Դա գավառամտության հետեւանք է՝ ցուցաբերված 19-րդ դարի ռուսական արվեստի նկատմամբ։ (1972)

---

[1] Կարող են առարկել, թե զանգվեածների համար այնպիսի արվեստը, ինչպես ժողովրդականն է, զարգացել է արտադրության ժամկետանց, հնացած պայմաններում եւ որ այն մեծ մասամբ բարձր մակարդակի վրա է գտնվում։ Այո, այդպես է, բայց ժողովրդական արվեստը Աթենասը չէ, այլ այն Աթենասը, որ մենք ուզում ենք՝ պաշտոնական մշակույթը իր դիտանկյունների անվերջանալիությամբ, իր ճոխությամբ՝ բառի լայն իմաստով։ Բացի այդ, մենք հիմա խոսում ենք, որ շատ բան նրանից, ինչ մենք գնահատել ենք ժողովրդական արվեստում պաշտոնական, բարձրաշխարհիկ արվեստի մահից մնացած վերապրուկներն են։ Մեր հին, անգլիական բալլադներն, օրինակի համար, «ժողովրդի» ստեղծածը չեն, այլ հետավատատիրական շրջանի անգլիական գյուղական տարածքների հողագործների, որ բերնեբերան անցնելով պահպանվել են այնքան երկար, մինչ նրանք, ում համար նախատեսված էին, անցել են գրականության այլ ձեւերի։ Դժբախտաբար մինչեւ մեքենաների դարաշրջանը մշակույթը այն հանրության մենաշնորհն էր, որն ապրում էր ծառաների եւ ստրուկների աշխատանքի հաշվին։ Նրանք մշակույթի իրական խորհրդանիշներն էին։ ՈՐպեսզի մի մարդը կարոանար ժամանակն ու ուժերը ծախսել բանաստեղծություն ստեղծելու եւ այն լսելու վրա, մեկ ուրիշը ստիպված էր այնքան արտադրել, որ բավարարեր թե իր կյանքի պահպանմանը, թե բանաստեղծությունը ստեղծողի հարմարավետությանը։ Աֆրիկայում այսօր հայտնաբերում ենք, որ ստրկատիրական հարաբերություններով կենցաղը կանոնակարգող ցեղերն ընդհանուր առմամբ մշակութային ավելի բարձր մակարդակ ունեն, քան այն ցեղերը, որոնց ներսում ստրկատիրություն չկա։

---

Թարգմանությունը անգլերենից՝ Արփի Ոսկանյանի