Մահարու գրական դրաման

Գրականագետ Լեւոն Հախվերդյանի հոդվածը լույս է տեսել 1993 թվականին «Գրական թերթ»-ում։ Գուրգեն Մահարու «Այրվող այգեստաններ» վեպի հարցուցած կրքերը հասկանալու ու մեկնաբանելու փորձ է անում գրականագետը, եւ նրա մտորումները, ինչպես եւ վեպի արծարծած հարցերը հետաքրքիր են ու արդիական նաեւ այսօր։ Մահարու վեպի շուրջ ստեղծված աղմուկի եւ ծավալված բանավեճի մասին կարդացեք գրականագետ Հասմիկ Հակոբյանի «Բանավեճ Գուրգեն Մահարու «Այրվող այգեստանների» շուրջ» հոդվածում։ Բանավեճի մյուս հետաքրքրական նյութերին կարող եք ծանոթանալ «Գրամարտ» բաժնում։

^{Լեւոն Հախվերդյան}

Երբ «Այրվող այգեստաններից» մի խոշոր հատված լույս տեսավ «Գրական թերթում», ընդունվեց հիացմունքով՝ այնքան վառ պատկերացում էր տվել գրողը Վանի նիստուկացի, բարքերի ու նրա բնակիչների մասին։ Երբ ասացի Մահարուն, դեմքին հաղթական ժպիտ հայտնվեց․

– Իմ գլուխգործոցն է լինելու․․․

Երբ գլուխգործոցը լույս տեսավ, տրաքոցն ընկավ, ինչպես ամպրոպի ճայթյունը պարզ երկնքում։ Վեպի դեմ բարձրացավ այնպիսի համաժողովրդական, մասնավորապես՝ համավանեցիական բողոքի ալիք, որի առաջն առնել չէր լինի։ Վեպի գեղարվեստական մեծ արժանիքները՝ Վանի անկրկնելի կոլորիտը տալու, հոգեբանական թափանցումներ, նուրբ վերլուծումներ անելու անզուգական վարպետությունը, մահարիական փայլուն ոճը՝ նման խնդիրներ ոչ ոքի չէր զբաղեցնում։ Մեղադրվում էր ոչ թե գեղագետը, այլ քաղաքագետը։ Ընթերցող զանգվածներին, վանեցիներին հատկապես, վրդովմունք էինք պատճառում վեպի քաղաքական կոնցեպցիան, գաղափարական շեշտերը, Վանի հերոսական պաշտպանության անտեսումը։

Ընթերցողս կարող է հարցնել՝ ի՞նչ գիտես, երբ հոդվածներ լույս չեն տեսել։ Ճիշտ է, հոդվածներ չհրապարակվեցին․ քննադատները (ես էլ նրանց հետ) Մահարու դեմ գրել չէին համարձակվում, հօգուտ վեպի գրել՝ նույնպես, քանի որ այն, ինչ ասվում էր ընդդեմ վեպի, ամենուրեք եւ համառորեն, անհիմն չէր։ Բայց ի՞նչ էր ավում։

Դատապարտվում էր վեպում հոլովվող այն մոտիվը, որ եթե բզեզի բունը չխառնեինք, այսինքն ապստամբ չլինեինք, կոտորած չէր լինի։ Մյուսը, հատկապես վանեցիականը՝ ո՞ւր է Վանի հերոսական ոգին, ո՞ւր են նրա քաջ ու անձնվեր հերոսները, ինքնապաշտպանության ոգեշունչ դրվագները, փոխարենը՝ Օհանես աղայի անբարո վարքագիծն ամենայն մանրամասնությամբ, սա՞ է վանեցին։ Երրորդը՝ ինչո՞ւ ծաղրի առարկա դարձնել ազգային գործիչներին, երբ նրանք գլուխները դրին անհավասար կռվում, իրենց մեծ դերը խաղացին Վանի ինքնապաշտպանության մեջ։ Եվ ապա նվազ կարեւոր մանրամասնություններ, այսինչ մարդն այնպիսին չի եղել, ինչպես նկարագրված է վեպում, այսինչ դեպքն այլ կերպ է եղել (դեպքերի ականատես վանեցիներ դեռ կային)։ Սիարնույշ Թութունջյանն էլ՝ Մահարու երբեմնի կինը, զարգացած, խելամիտ մի անձ, այն էր բողոքում, թե Վանի վաճառականները, ինչպես իր հայրը, էշերով չէին շրջում, այլ ֆայտոնով, ինչո՞ւ նսեմացնել։ Այն էլ ասում էին, թե Մահարու հայրը՝ Գրիգորը, աննպաստ դեր էր խաղացել եղեռնին նախորդող դեպքերի մեջ, այդ պատճառով են նրան սպանել, եւ Մահարին հիմա վրեժ է լուծում («Մանկության եւ պատանեկության» մեջ գրողը մտաբերել է այդ դեպքը եւ բնորոշել մի բառով՝ «մո՜ւժ»)։

Մի խոսքով, մթնոլորտը վեպի շուրջ շիկացել էր չափազանց։ Դրա վերջին արտահայտությունն ըստ ընթերցողական վերաբերմունքի եղավ այն, որ ինչ-ինչ մարդիկ վեպի օրինակներն այրեցին գրողի ապրած տան շքամուտքում։ Հետո էլ կայացավ Հայաստանի գրողների միության քարտուղարության նիստը եւ վեպը դատապարտող որոշումը, որ հրապարակվեց «Գրական թերթում» (դրա նախաձեռնությունը պատկանում էր Պարույր Սեւակին՝ միության քարտուղարներից մեկին, որ մերժելով մերժում էր վեպն իրեն հատուկ անզիջում կրքով)։

Ծանր վիճակ։ Այս ամբողջ պատմության ընթացքում Վարդան Աճեմյանը մնում-մնում, ասում էր շվարած․

– Հիմա ի՞նչ պիտի անել․․․

Մի գրառում եմ արել 1967-ի գարնան տխուր օրերից (28 ապրիլի)։ Աճեմյանը՝

– Լավ վեպ է, ինչպե՜ս է գրած՝ կենցաղը, մարդիկ, սովորությունները, հարաբերությունները։ Վերջն է փչացրել՝ պատերազմ, կռիվ, Օհանես աղան տանը նստած․․․ էդ սեքսը․․․

– Էդ տարիքո՞ւմ։

– Հենց էդ տարիքում է լինում։

– Կոնցեպցիա՞ն։

– Ի՞նչ կա որ, մարդն այդպես է մտածում, իրավունք չունի՞։

– Ուրիշներն էլ իրավունք ունեն դատելու, ինչպես իրենք են մտածում։

Բայց այդպե՞ս, այդ ձեւո՞վ․․․

Հիմա, այս ամենից քսան տարի անց, ես ուզում եմ հասկանալ, թե ինչու այդպես եղավ եւ առաջարկել իմ բացատրությունները։

Գուրգեն Մահարին 20-ական, 30-ական թվականների մարդ էր (երիտասարդ հասակում մշակված համոզմունքները հեշտ չեն փոխվում)․ այն ժամանակների, երբ ազգային-ազատագրական շարժումները, հատկապես մոտիկ անցյալի, ժխտվում էին իսպառ։ Այդ ժամանակներում կարող էր գրվել Չարենցի «Երկիր Նաիրի» սատիրական վեպը (ի դեպ, ասում են, Ավետիք Իսահակյանը, իր աշխարհայացքի համեմատ, հակառակ էր համաժողովրդական ողբերգության երգիծական պատկերմանը)։ Այդ ժամանակներում է, որ Վահան Թոթովենցն իր նշանավոր երկում («Կյանքը հին հռովմեական ճանապարհի վրա» կարող էր գրել․ «Լինում է, չի լինում, մի փոքրաթիվ ժողովուրդ է լինում, որ ապրում էր Վանա ծովից մինչեւ Միջերկրական, Բաղդադից միչեւ Բյուզանդիոն․․․ Այդ ժողովուրդին սիրաբորբոք սիրում են իր հարուստ ցեղակիցները նրա սահմաններից դուրս, սիրաբորբոք սիրում են նաեւ Արեւմտյան պետությունների մինիստրները, որովհետեւ այդ ժողովուրդն ուներ սեւ ու սիրուն աչքեր եւ տարածում է կուլտուրա ողջ խավար Արեւելքում։ Սիրաբորբոք սիրուց մղված՝ իր հարուստ ցեղակիցները եւ Արեւմտյան մինիստրները հրում են այդ ժողովրդին դեպի կռիվ իր հարեւանների դեմ, հարեւաններ, որ տարբեր էին կրոնով, արյունով եւ կուլտուրայով, ունեին սուրեր ու զրահ, զորք, ռազմատորմիղ եւ գերակշիռ թիվ։ Լինում է, չի լինում, մեծ պատերազմ է լինում։ Ողջ աշխարհը բռնում է վառոդի ծուխը, եւ արյան գետեր են հոսում։ Հին այդ ժողովրդի ականջին գոռում են մինիստրները եւ հարուստ ցեղակիցները․ «Եկել է ազատության ժամը, խփիր քո հարեւանին, խփիր նրա մահիկին քո խաչով»։ Հին այդ ժողովրդի սեւ ու սիրուն աչքերը փայլում են ազատության տենչից, սկսվում է անհավասար կռիվ, զարկում են, զարկվում, եւ հին այդ ժողովրդից մնում է միայն մի փշուր՝ իբրեւ կոշմարային հիշատակ։

Ապա գերագույն ու վսեմ ցինիզմով հռհռում են մինիստրները եւ հարուստ ցեղակիցները՝ ոսկորների եւ մոխիրների վրա։

Եվ երկնքից ընկնում է երեք խնձոր․․․»։

Ի՞նչ է Մահարու «բզեզի բույնը» սրա համեմատությամբ, անմե՜ղ բան։ Բայց ժամանակին Թոթովենցի տեսակետը բողոք չէր հարուցում, իսկ Մահարու վեպը դարձավ ցասման առարկա։ Ինչո՞ւ։ Որովհետեւ ժողովրդի ազգային ինքնագիտակցությունը մի կետի վրա չի մնում, շարժվում է կյանքի շարժման համեմատ։ Տասնամյակներ էին անցել, փոխվել էին ժամանակները, հասել Մահարու վեպի գրության 60-ականներին, երբ փոխվել էին ժողովրդի պատկերացումներն իր մոտակա անցյալի պատմության մասին։ Ես իմ դպրոցական հասակում դրա հեռավոր գաղափարն իսկ չունեի, մենք ՄԵԾ ԵՂԵՌՆ բառերն իսկ չէինք լսել։ 1950-ականների երկրորդ կեսից մեծաքանակ գրքեր լույս տեսան մեր ազգային պատմության մերձավոր ժամանակների մասին, կառուցվել էր Մեծ Եղեռնի փառահեղ հուշակոթողը, փաստաթղթեր էին հրապարակ հանվել, մի ամբողջ հատոր՝ «Հայերի գենոցիդը Օսմանյան կայսրության մեջ» (1966), հայտնի էր դարձել Ֆուադ փաշայի չարագուշակ կտակը սուլթան Ազիզին, գրված դեռ 1869-ին, երբ ազգային կուսակցությունների անունն իսկ չկար։ Այ ամենը փոխել էին մարդկանց պատկերացումները, հայացքը պատմության մոտակա անցյալի վրա եւ վերաբերմունքը նրա հանդեպ։

Գուրգեն Մահարին դա չէր զգում, չէր զգացել վեպը շարադրելիս։

Հիշում եմ, Սուրեն Աղաբաբյանը՝ նույնպես Մահարու տաղանդի երկրպագու, նրբամիտ մի գրադատ, երբ իր տուն մտա, ասաց․ Մահարու հետ էի զրուցում հեռախոսով, ասաց, թե վեպն ավարտել եմ, հիմա պատմությունն եմ ավելացնում, մտքովս անցավ՝ փչացնելու է վեպը․․․

Մահարին, երեւի, դա չպիտի աներ։ Նա պատմավեպ կամ հերոսական վեպ գրելու խնդիր չէր դրել իր առաջ։ Եվ իրենից անբաժան հումորն էլ արդեն վատ էր կապվում նման խնդրի հետ։ Մեղադրել Մահարւն ողբերգական դեպքերի պատկերման մեջ հումոր բանեցնելու համար, նույնն է, թե մեղադրել Յարոսլավ Հաշեկի Առաջին աշխարհամարտի ողբերգությունը հումորով պատկերելու մեջ։

Ասված է՝ մարդու թերի կողմերն իր իսկ առավել կողմերի շարունակությունն են։ Մարդկային նույն հատկությանը դրական կամ բացասական որակում կաող ենք տալ դրա չափին նայելով, ամենալավ հատկությունն իսկ կարող է ճակատագիրը դառնալ, երբ չափից դուրս է։

Գուրգեն Մահարու ստեղծագործական խառնվածքի  ուժեղ կողմը ենթագիտակցականն է, ինտուիցիան, ամենաթանկ երեւույթն արվեստում հատկապես։ Այն, ինչ չի ենթարկվում տրամաբանական վերլուծության։ Դա փացատրելի չէ, դա արվեստագետի անմեկնելի գաղտնիքն է։ Չես էլ հասկանում ինչպես է հորինվել, դատելով-մտածելով անկեղծ ու ինքնաբուխ հորինել չի լինի։ Դա կարծես ինքնիրեն է լինում։ Դա է տաղանդ կոչվածը, ի բնե տրված այդ ձիրքն է շնորհալի մարդուն տարբերում ապաշնորհից։ Խելքով, մտքով, զարգացումով, արվեստի օրենքների իմացությամբ դա ձեռք չի բերվում։  Մահարին այդ հատկությամբ (ինտուիցիայով) օժտված էր առատորեն, բայց նա մեջ դա չէր հավասարակշռվում տրամաբանականով։ Այն, ինչ պակասում էր «Այրվող այգեստաններին», իմ կարծիքով  կապված էր այդ հավասարակշռության կորուստի հետ։

Վերջապես՝ տաղանդի անփութությունը, այն, ինչ անկրկնելի թովչանք է պարգեւում Մահարու գրելակերպին։ Ինքնահսկումի չենթարկվելով՝ անփույթ տաղանդը չէր կարող նպաստավոր դեր խաղալ «Այրվող այգեստանների» պես ներքին բարդություններով լեցուն մեծ կտավը հյուսելիս։

Անփույթ տաղանդ- եւս մի արվեստագետ, որի մասին կարելի է գրել՝ «տաղանդ եւ բնավորություն» զուգահեռը զարգացնելով։

«Այրվող այգեստանների» շուրջ գալարված պատմությունը չի կարող լիակատար լինել առանց վեպի պաշտպաններին մտաբերելու։ Այդպես է պահանջում արդարությունը, առավել եւս, երբ խոսքը վերաբերում է հայոց պատմական ճակատագրի ու ողբերգության թափանցումն ունեցող լրջախոհ մարդկանց։ Համաձայնել նրանց հետ կամ չհամաձայնել՝ մեր իրավունքն է, բայց չենք կարող նրանց կարծիքները զանց առնել։  Երբ 1981-ի աշնանը ես իբրեւ Հայկազյան քոլեջի դասախոս, հայտնվեցի Բեյրութում, հանդիպումներ շատ ունեցա գրողների ու գործիչների հետ։ Նրանցից էր արձակագիր Գեւորգ Աճեմյանը (վերստին Աճեմյան, առանց ազգակցական կապի Մահարու հետ)։ Տասներկու տարի էր անցել  Մահարու մահվանից, բայց նա չէր կարողանում հանգիստ խոսել նրա դեմ ծայր առած հալածանքի մասին, որի առիթով 1967-ին զայրույթով լի հոդված էր հրապարակել «Ազատւթյունը որպես բռնություն» վերնագրով (հետագայում հոդվածը տեղ է գտել Գեւորգ Աճեմյանի «Տեսական քննադատական փորձեր» բ․ գրքում, Բեյրութ, 1980, էջ 120-137)։ Սա երեւի «Այրվող այգեստանների» ամենակրքոտ պաշտպանությունն էր, ուր հեղինակը գրել էր «Կրնանք իրեն համաձայն չըլլալ, կրնանք այլ կերպով մեկնել շրջանին վերաբերող դեպքերն ու արդյունքները, բայց իրավունք չունեինք զինք մեղադրելու պատմությունը խեղաթյուրելու հանցանքով։  Որովհետեւ Մահարի չէ խեղաթյուրած, ընդունելով հանդերձ, որ սխալած է երբեմն»։ «Ինչո՞ւ Մահարիի ստեղծած վանեցի կերպարներուն մոտ նշված մարդկային տկարություններն պիտի նկատեն հայության ուղղված անարգանք։ Ա՞յս է ազգային արժանապատվությունը», «Գործնականորեն այս է, որ կկատարվի     այսօր, երբ «Այրվող այգեստաններու» լույս ընծայման առիթով աներեւակայելի հալածանք մը կշղթաազեծվի Գուրգեն Մահարիի դեմ, Եվ ինչո՞ւ։ Պարզապես որովհետեւ զինք ուզեր ընդունիլ մեր պարտությունը, մեղքերը, սխալները, ճշմարտությունը, վերջապես», «Գրողներու միության քարտուղարությունը ինքն իրեն տված է դատախազի պաշտոն եւ Մահարիի «Այրվող այգեստաններու» դեմ արձակած է անբեկանելի դատական վճիռ։ Եվ այդ ալ՝ առանց փաստաբանի, դատի կամ դատավարության»։

Այսքան շատ մեջբերումներ արեցի 1967-ին հրապարակված հոդվածից՝ ցույց տալու համար, որ Մահարին եւ իր վեպը չէին կարող գտնել ավելի կրքոտ պաշտպան, քան Գեւորգ Աճեմյանն է։

Բայց նա մենակ չէր։ Մեր գրական հանդեսում մի հոդված կարդացի, որ վերաբերում է ամերիկահայ հայտնի գրող Անդրանիկ Անդրիասյանի «Խոհեր՝ գրական, ազգային եւ հասարակական» գրքին։ Հոդվածագիրն այսպիսի մեջբերում է արել Անդրասյանից․ «․․․ Բայց այս կարծիքները (բզեզի բույնը չխառնելը), եթե անհրաժեշտ ըլլային անգամ, ընդունված իրողություն էին ոչ միայն քաղքենի դասին, այլեւ ժողովրդական լայն զանգվածներուն մեջ։ Եվ եթե Մահարի որպես արվեստագետ գրող կառաջադրեր պատկերացնել Վանի հայության կենցաղը, հոգերը, մտայնությունը, հակադրված էր արձագանք տալ ընդհանրացված տեսակետներու, նույնիսկ «բամբասանքներու»։ Իսկ դժբախտաբար, անհիմն չէին այդ վերագրումները» («Սովետական գրականություն», 1979, էջ 147)։

Մի երրորդ եւ վերջին կարծիք՝ առավել տրավորիչ։ 1979-ին ես մի հոդված էի տպագրել «Մահարու վերջինն ու անավարտը» վերնագրով, որ վերաբերում էր գրողի անավարտ մնացած «Երիտասարդություն» գրվածքին։ (Հաջորդը՝ «Մանկություն եւ պատանեկություն», «Երիտասարդության սեմին» գրքերից հետո)։

Հոդվածիս վերջում գրված է․ «Մի անգամ միայն՝ «Այրվող այգեստաններում», Մահարին մեղանչեց պատմական ճշմարտության առաջ եւ բախվեց ընթերցողի հետ։ Դա է պատճառը, որ նա իր վերջին գիրքը սկսել է գրող-ընթերցող հարաբերության մեկնությամբ ՝ զուտ մահարիական հանգով․ գրող Աստծու հետ էլ կարող ես բախման մեջ մտնել՝ «դու կարող ես հույս ունենալ, որ Նարեկացի կդառնաս (ինդպե՜ս չէ․․․)», քո դարաշրջանի հետ նույնպես՝ «այդ է եղել Սվիֆտի եւ Սերվանտեսի ճանապարհը», վերադասի հետ էլ՝ «մի վախենա, նայիր Պարոնյանին, Շչեդրինին ու գոտեպնդվիր», բայց «քաշվիր, խուսափիր, վախեցիր ընթերցողի հետ կոնֆլիկտի մեջ մտնելուց․․․»։ Դառը փորձով ձեռք բերված ուսանելի դաս, որ գրողը թողնում է հետնորդներին» (Լ․ Հախվերդյան, «Մտորումներ»1984, էջ 126)։

Կարդալով իմ հոդվածը՝ «Գրական թերթում» գրադատ Գեղամ Ֆեներջյանը՝ մի լրջախոհ մտավորական, որ լուսահոգի Վահրամ Մավյանի հետ աշխատում էր Լիսաբոնի Գյուլբենկյան հաստատության հայկական գրասենյակում, մի հարցում էր ուղղել ինձ Լիսաբոնից․ «Նամակիս նպատակն է խնդրել ձեզմե, որ հաճիք գրել, եթե կարելի է, թե ինչո՞վ Մահարին մեղանչած է պատմական ճշմարտության դեմ։ Անտարակույս այդ մեղանչումը բացահայտ պետք է ըլլա բազում ընթերցողներու համար, քանի որ բախումն տեղի տված է անոնց հետ, բայց ինձի համար մնաց բավականին մութ»։

Ես պատասխանեցի՝ «մութը» լուսաբանելով ինչքան եւ ինչպես կարող էի։ Եվ ի՞նչ կարդացի ի պատասխան։ Այն, որ նամակագիրս տեսնում է, թե ինչպես ոչ միայն «տաքարյուն երիտասարդները», այլեւ «մեր ամենեն բարձր եւ հեղինակավոր ատյաններ կբաժանեն մեր ժողովրդին համար այս ճակատագրական եւ բախտորոշ անկյունադարձին առնչությամբ դաշնակցության թեզերը։ Հուզիչ է տեսնել հայության այս միաձայնությունը։

Բայց նպատակս հոդված մը գրել չէ։ Ուրեմն ըսեմ միայն, թե այնպիսի մարդիկ, որոնք կկոչվեն Լ․ Բաշալյան, Տ․ Կամսրական, Վ․ Թեքեյան, Զապել Եսայան, Սուրեն Պերթեւյան, Շահան Շահնուր, պատմագետ Հայկ Պերպերյան, գրիչով եւ խոսքով Մահարիին շատ առաջ պաշտպանած են այն տեակետները, զոր Մահարի պարզած էր իր վեպին մեջ։ Անոնք ալ կերեւի մեղանչած են հայոց պատմության դեմ։

Եթե հոգիի հավատացող մը ըլլայի, պիտի ըսեի, թե այսօր Մահարիի հոգին կհրճվի ինքզինքը գտնելով այսքան հռչակավոր մեղանչողներու ընկերության մեջ»։

Սա էլ այսպես։

Այսպես մտածողներ կային Սփյուռքում եւ մեզանում նույնպես։ Բայց նրանց կարծիքները չէին հրապարակվում, ուստի եւ չէին կարող ազդել կացության վրա։

Առանց այն էլ մաշված, սաստիկ նիհարած Մահարին ծանր էր ապրում իր կացությունը։ Աճեմյանն ու ես հաճախ էինք լինում իր տանը, գոտեպնդում, սրտապնդում գրողին։ Դե, Աճեմյանի բանը հեշտ էր, գովում էր վեպն անվերապահ, մտաբերում վեպի նախատիպերին, հեռավոր հուշ դարձած դեպքերը, շարունակ այն էր ասում, թե՝ դատարկ բաներ են բոլորը, հիանալի վեպ է, ամեն ինչ կանցնի, վեպը կմնա․․․

Ես ավելի քան համաձայն էի Աճեմյանի հետ։ Միանգամայն անկեղծորեն, բայց եւ չէի կարող չասել, որ ամեն մի ազատագրական շարժում, ի վերջո, «բզեզի բույն խառնել է», դատապարտե՞նք ուրեմն, հայ ֆիդայական շարժումն էլ այպանե՞նք։ Եվ ապա երգիծական ու  ողբերգական շերտերի հարաբերությունը վեպում, երկրորդը մնում է առաջինի ստվերում։ Չարենցի վեպն էլ երգիծական է, բայց տես, թե ողբերգական շեշտն ինչքան ուժեղ է։ Մահարու «Մանկության եւ պատանեկության» մեջ նույնպես․․․ Եվ նման բաներ։

Մահարին, որ ամեն ինչ հասկանում էր ամենքից էլ լավ, լսում էր հազիվ նկատելի ժպիտը դեմքին։ Լսում էր, մտմտում, միտք էր անում։ Կասկած չունեմ, իր մյուս բարեկամներին էլ լսում էր եւ նրա մեջ խմորվում էր վեպին անդրադառնալու միտքը։ Ուժ եւ ծրագիր էր որոնում։

Եվ ուժահատ, կես մարդ դարձած արվեստագետը վերին մի հրաշքով իր մեջ գտավ այդ ուժը։

Անցան օրեր։ Աճեմյանն ասաց մի անգամ, թե կարդացել է Մահարու գրած նոր էջերը եւ հիացած է․

– Գիտե՞ս ինչպես է գրված։ Հիմա էլ հակառակը դուրս չգա՞․․․

․․․1968-ի գարնանը Մահարին կնոջ ու երեխայի հետ մեկնեց Բալթիկ ծովի ափերը՝ Պալանգա, գրողների ստեղծագործական տանը հանգստանալու։ Մեր միջեւ նամակագրություն սկսվեց։   Մարդս ամենից անկեղծ երեւում է մտերիմ նամակների մեջ։ Եվ ես, որքան էլ տեսնում եմ, որ մեջբերումները չափից դուրս մեծ տեղ են գրավում շարադրանքիս մեջ, էլի չեմ կարող Մահարու նամակներից մեջբերումներ չանել։ Պատճառն այն է, որ չունեմ ավելի լավ միջոց ցույց տալու կարեւորությունը՝ գրականությամբ ապրող, գրականությամբ շնչող, խորապես գրական մարդուն եւ իր վեպի վրա տառապանքով աշխատող տառապած գրողին։

Ահա՝ 1968-ի մայիսի 28-ի նամակից․ «Դե եկ ու հանգիստ քնի, երբ գալիս են թերթերը եւ ծարավ աչքերդ փնտրում են մի պուտ զուլալ, սառնավուն ջուր ու չեն գտնում, դրա փոխարեն խոտանի ահավոր մի հեղեղ, որ քշում-տանում է ամեն ծիլ ու ծաղիկ։ Ու չկա մեկը, որ բարձրանա ու ասի․ «Էս ո՞ւր եք գնում, ընկերներ․․․», «Գրականությունը դարձավ պաշտոն ու կոչում։ Գրողի բոյ-բուսաթը գրքերով չեն չափում, ոչ, ճիշտ հակառակը, գրքերի բոյն ու բուսաթը «գրողներով» են որոշվում, չին-չինովնիկության հաշիվներով ու չափումներով», «Մի՞թե չկա մի լավ բան, պիտի հարցնես․- կա։ Բանաստեղծուհի Ախմադուլինան Թումանյան է թարգմանում․ «Փարվանայի» վրա է։  Մի քանի բան նայեցի եւ վատ չեն․․․ Էլ ի՞նչ ես ուզում»։

1968-ի մայիսի 28-ի նամակից․ «Այո, միշտ էլ ազնիվ գրականության հետ աճել է նաեւ մոլախոտը, բայց այսպիսի հարաբերություն ե՞րբ է եղել․ երբ գրողները հաշվում են 260, իսկ նրանց արանքում 10-ը իսկականը (թող լինի 20) հազիվ ճարես։ Մի գրողի դեմ 8-10 խոտանարա՞ր․․․ այսպիսի բոստան ե՞րբ է եղել․․․

Այս ամեը մի բան են ցույց տալիս․- մի քնի եւ խորհուրդ մի տա, որ ես քնեմ, այն էլ՝ աստվածային անտարբերությամբ․․․»։

Այստեղ է , որ ասված է․ «Զարթիր, լաո, մեռնիմ քզի․․․»։

1968-ի հունիսի 20-ի նամակից․ վերջապես, իր վեպի մասին․ «Դու շատ լավ գիտես, որ ես խառնվածքով ավելի լավ կզգայի ինձ, եթե Երեւանում ամենաանողոք քննության ենթարկվեր իմ վեպը։ Պաշտպաններ չէին պակասի այս դեպքում՝ այնպես, ինչպես տեղի ունեցավ Սփյուռքի մամուլում։ Եվ քննադատեցին, եւ գնահատեցին։ Ժխտողներ եղան, բայց եղան եւ հաստատողներ», եւ վերստին․ «Ճիշտ չես, ճիշտ չեք, ամեն ինչ կա, չկա քննադատական կիրք եւ հանդգնություն, կա «այ-շի՜, բան չունես»-ի խաղաղ անտարբերությունը, վատամարդ չլինելու ճիգը, դինջ ապրելու մարմաջը․․․ այս է եղածը։ Չափազանցություն է, բայց պիտի ասեմ, որ քո եւ Սուրիկի դերը Հրանտ Մաթեւոսյանի գրական կյանքում ավելի մեծ է եւ նշանակալից, սխրագործական եւ դրական, քան Սուրիկի աշխատանքը Բակունցի կամ քո աշխատանքը Թումանյանի կյանքում, որովհետեւ առանց ձեր աշխատանքի էլ Բակունցը Բակունց էր եւ կմնար, Թումանյանը՝ Թումանյան, իսկ Հրանտը չէր լինի այն, ինչ է․․․ Մտածիր եւ մտածենք այս մասին»։

Վերջապես եւս մի նամակ, եթե ընթերցողս դեռ չի ձանձրացել (ես որ արտագրում եմ առանց ձանձրույթի, ուզոմ եմ կարծել, որ ընթերցողիս էլ չի այցելի ապրումներից վատագույնը)։ 1968-ի հուլիի 13 –ի նամակից, որ ամենից կարեւորն է․

«Սիրելի Լեւոն Համառովիչ․

Ամսի 10-ի թվակիրդ այսօր ստացա եւ շտապում եմ պատասխանել, քանի․․․ գյուղ չես գնացել։ Ինչպես երեւում է, դու, քննադատություն ասելով, վերջին ժամանակներս միայն ինձ ես պատկերացնում։ Կանգնում եմ կրակիդ դեմ եւ պատասխանում․

․․․ «Այգեստանների» մասին․- քո բոլոր նկատողությունների հետ համաձայն եմ (զարմացա՞ր), ես չեմ մշակել վեպը, վերամշակել եմ եւ ներկայացրել հատորային հրատարակության։ Ես ոչ մի կասկած չունեմ, որ դու շատ գոհ կլինես։ Բայց ահա նոր պատմություն․ կհրատարակվի՞ առանց խմբագրական մկրատի, թե՞ ոչ։ Առաջին ձայները լսեցի արդեն Երեւանում․ «Արամին ռեաբիլիտացիայի ես ենթարկել»․ ի՞նչն է հիմք ծառայել այս պնդումին, վեպի վերջին մասում ավելացրել եմ տասը էջանոց մի գլուխ (ճիշտ է, ստացվեց շատ խիստ եւ ուժեղ գլուխ), ուր ես նկարագրել եմ Արամի վերջին գիշերը տեղահանվող Վանում, նրա ապրումները։ Եվ ահա ծայր է առնում նոր զրույց մյուս ծայրից․․․ Այդպես մտածողները կարծում են, որ Արամը պար պիտի գար, երբ Վանը դատարկվում էր․․․ Եվ ի՞նչ կա զարմանալու, եթե մի այդպես մտածողի տան գրքի խմբագրությունը․․․․ Աղմկել, քննադատել, բավական չէ, դու ու քեզ նման մտածողներդ լուսնեցիներ չեք եւ պիտի հասկանաք, թե ինչ պայմանների մեջ է դրված գրողը»։

Իհարկե, իրավացին Մահարին էր։ Բոլոր առումներով։

Ինձ զարմանք ու հիացմունք էր պատճառում ուժահատ մարդու այդքան զորեղ ստեղծագործական ոգին։ Անհամար հիվանդություններն իրենց գործն էին անում, ստեղծագործական ոգին՝ իրենը։ Չի լինի որեւէ չափազանցում, եթե ասեմ՝ հերոսական ոգին, որի միակ ասպարեզը ռազմի դաշտը չէ։ Մտքիցս չեն հեռանում 1960-ի ամռանը, մահվանից քիչ առաջ ամերիկահայ գրող Արամ Հայկազին գրած նամակի տողերը․ «Այս բոլորի մեջ ամենածանրն այն է, որ գրել չեմ կարող եւ օրերն անցնում են անպտուղ եւ անօգուտ։ «Երիտասարդություն» եւ «Քաջ Նազար» վեպերս օրորոցի մեջ կուլան, իսկ ես օրոր ասելու անգամ ուժ չունեմ․․․»։

Ոգին տեղի չտվեց, մարմինն է, որ չդիմացավ․․․

Զարմանքը դա չէ, այլ այն, թե աքսորների մեջ այդքան տանջված մարմինն ինչպե՞ս է, որ այդքան դիմացավ։ Ոգին էր պահում մարմինը։ Մինչեւ որ 1960-ի հուլիսի 16-ին կյանքին հրաժեշտ տվին հոգին էլ, մարմինն էլ։ Պալանգայից բերին նրա աճյունը եւ մեծ շուքով պահ տվին մայր հողին։ Դե ինչքա՜ն ծաղիկ պիտի բուսներ իր հոգին․․․

Մահվանից տասը տարի անց լույս տեսավ «Այգեստանների» նոր տարբերակը՝ իր կյանքի գործը, հայ հայրենաբաղձության մեծագույն գեղարվեստական փաստաթուղթը, անէացած հայրենիքի մեծագույն հուշարձանը։ Դրա լավագույն գնահատությունը եղավ իր բարեկամ Սուրեն Աղաբաբյանի «Վիպասքի նոր տարբերակը» ծավալուն հոդվածը («Գրական թերթ», 1980, 29 օգոստոսի)։ Բաղդատելով վեպի առաջին եւ երկրորդ հրատարակությունները՝ նա գրեց․ «Եթե առաջին տարբերակում Գ․ Մահարին հանդես էր գալիս «Ետին թվով մարգարեի» դերով (չպետք է այս անեին, այն անեին), ապա նոր խմբագրության մեջ կատարել է շեշտերի տեղափոխություններ՝ դատապարտող մարգարեից դառնալով «ակողմնակալ ժամանակագիր» վեպ, որ նշանավոր երկ է շատ հատկանիշներով, նաեւ «ոճային բազմատեսակ գույների շաղախով, վերին աստիճանի կենդանի, անդիմակ բառաձեւերով, արտիստականության աստիճանին հասցված գրելակերպով։

«Այգեստանները» կարող է պատիվ բերել ամեն մի հարուստ, զարգացած գրականության, ուստի եւ հրամայական խնդիր է դրա թարգմանությունը ռուսական արձակի վարպետներից մեկի մասնակցությամբ»։

Այսպես շռնդալից փակվեց «Այրվող այգեստանների» ծանր շղթան։

«Ժամանակն աշխատում է Գուրգեն Մահարու օգտին» (ես այս բառերով էի ավարտել 1981-ի աշնանը Բեյրութում կարդացածս «Գուրգեն Մահարու արվեստն ու աշխարհայացքը» բանախոսությունը)։ Ավելացնեմ՝ արվեստագետ Մահարու, քան քաղաքագետի։

Գուրգեն Մահարին էլ դառնացած գնաց, նրան եւս չափսոսացինք, չափսոսացինք․․․ Մեր անողոք կյանքի անողոք տրամաբանությունը։