ՀՍԳ Միության Քարտուղարությունում (անդրադարձ Գուրգեն Մահարու «Այրվող այգեստաններ» վեպին)

Գ․ Մահարու՝ 1966 թվականին լույս տեսած «Այրվող այգեստաններ» վեպը շատ դրամատիկ ճակատագրի արժանացավ։ Գրական մամուլում բազմաթիվ արձագանքներ եղան։ (Ծավալված բանավեճի մասին գրականագետ Հասմիկ Հակոբյանի հոդվածը՝ շուտով)։ 1967 թ․ «Գրական թերթ»-ի էջերում տեղ գտավ ՀՍԳ Միության քարտուղարությունում մշակված մի զեկույց, որը ներկայացնում ենք ստորև։

Գրողուցավ

ՀՍԳ միության քարտուղարությունը, «Գրական թերթի» եւ «Սովետական գրականություն» ամսագրի խմբագրությունները բազմաթիվ նամակներ, հոդվածներ ու գրախոսություններ են ստացել Գ․ Մահարու «Այրվող այգեստաններ» վեպի մասին։ Քննարկելով եւ ամփոփելով ընթերցողների դիտողությունները, քարտուղարությունը նպատակահարմար գտավ արտահայտել իր կարծիքը։ Գ․ Մահարին, անդրադառնալով մեր պատմության բախտորոշ շրջաններից մեկի գեղարվեստական պատկերմանը, մոռացության է մատնել պատմական այն իրողությունը, որ հայ ժողովրդի արեւմտյան հատվածը թուրքական բռնակալության պայմաններում միշտ էլ ենթակա է եղել ազգային եւ սոցիալական ճնշման, հալածանքների եւ կոտորածների, տեղահանության եւ բնաջնջման։ Հետեւաբար սխալ է այն ըմբռնումը, թե իբր Վանը դրախտ էր, «եդեմ», եւ իբր այդ եդեմի անդորրը խախտվեց դրսից եկող արեւելահայ գործիչների պատճառով։ Անտարակույս իր ժամանակի բուրժուական եւ մանրբուրժուական կուսակցություններն ու քաղաքական հոսանքները ճիշտ չըմբռնելով հայ ժողովրդի կացությունը եւ տվյալ ժամանակաշրջանի իրադրությունը, ի վիճակի չէին ուղղություն տալ, իմաստավորել եւ գլխավորել ազգային-ազատագրական արդարացի պայքարը, ժողովրդական զանգվածների ցասումն ու ընդվզումը ճնշման եւ բռնության դեմ։ Այդ պայքարի ընթացքին վնասեց հատկապես դաշնակցության արկածախնդրային գործունեությունը։

Սակայն հեղինակը, չհասկանալով պատմական իրադարձությունների իմաստն ու ժողովրդի ինքնուրույն պայքարի նշանակությունը, հանգել է աընդունելի, համապատմական ընդհանրացումների, որ իբր հայ ժողովդի մեծ ողբերգության պատճառը «Բզեզների բունը անտեղի կերպով խառնելն է», մինչդեռ անցյալ դարի կեսերից թուրքական բռնակալությունը պետականորեն ծրագրել էր իր կայսրության մեջ բնակվող այլազգիների բնաջնջումն ու ձուլումը, մանավանդ բալկանյան երկրների ազատագրումց հետո։

Այս հակամարդկային ծրագրի դեմ ծառանում էին հույներն ու արաբները, հայերն ու բուլղարները, եւ այդ ծառացումը օրինաչափորեն կրում էր համաժողովրդական բնույթ։Այս պատմական իրողությանն այլ մեկնաբանություն տալը հակամարքսիստական է, հակագիտական։

Այնուհետեւ Գ․ Մահարին, տարվելով կենցաղային մանրուքներով, չի կարողացել տեսնել հայ ժողովրդի բնավորության վեհությունն ու մարդկայնությունը եւ բացասական, ոչ բնորոշ բարոյական հատկություններով է օժտել վեպի կերպարներին, դրանով իսկ վիրավորելով հայ ժողովրդի արժանապատվությունը։ Այսպիսի կերպարները, իհարկե, չէին կարող կազմակերպել Վանի հերոսամարտը, մի հերոսամարտ, որ հայ ժողովրդի պատմության լուսավոր էջերից մեկն է եւ ըստ էության դուրս է մնացել վեպից։

Վեպը լեցուն է բազմաթիվ անձնավորություններով, որոնք կերպարներ չեն դարձել, ավելին, պատմական բազում դեպքեր ենթարկվել են կամայական, անբարեխիղճ մեկնաբանությունների։ Վեպում առատ տեղ են գտել անհաշիվ բամբասանքներ ու երազներ, անպատշաճ սրամտություններ, չարդարացվող զավեշտ։

Վեպի հաջորդած էջերը բնականաբար կորչում են գաղափարական գեղարվեստական վերոհիշյալ արատների մեջ եւ զրկում ճանաչողական, դաստիարակչական նշանակությունից։ Քարտուղարությոնը բարձր է գնահատում անվանի գրողի տաղանդն ու վաստակը եւ վստահ է, որ նա լրջորեն կվերանայի իր գրական այ անհաջողությունը եւ ճիշտ եզրակացություններ կհանի իր հետագա ստեղծագործական աշխատանքի համար։