ՎԱՀԱԳՆ ԴԱՎԹՅԱՆ-ՀԱԿՈԲ ՄՈՎՍԵՍ ԲԱՆԱՎԵՃԸ ՀԱՅ ՊՈԵԶԻԱՅԻ ՀԱՐՑԵՐԻ ՇՈՒՐՋ

Հասմիկ Հակոբյան

60-70-ական թվականներին գրական ասպարեզ էին եկել երիտասարդ ստեղծագործողներ, ովքեր էապես տարբերվում էին իրենց նախորդներից, ինչն էլ հետաքրքրության և քննարկումների որոշակի միջավայր էր ստեղծել ժամանակին՝ գրաքննադատական և բանավիճային հոդվածների առիթ տալով։ Հետաձգելով այսպես ասած երիտասարդական պոեզիայի շուրջ ժամանակին թեժացած ծավալուն ու բազմաբովանդակ բանավեճերին անդրադարձը՝ սույն հոդվածով անդրադառնանք հայ պոեզիայի հարցերի շուրջ Հակոբ Մովսեսի ու Վահագն Դավթյանի ծավալած բանավեճին։

Բանավեճի առիթը Հակոբ Մովսեսի՝ 1988 թվականին «Գարուն» ամսագրում հրապարակած «Ավանդույթ և արդիականություն¹» վերնագրով հոդվածն էր, որն իր հրատարակության սկզբնական հատվածում թեև աննկատ մնաց, սակայն հետագայում դարձավ բանավիճային հոդվածների առիթ։ Այդ հոդվածում հեղինակը մեր բանաստեղծության վերջին քսան-երեսուն տարիների վիճակը բնորոշում է որպես «ելման վիճակ»՝ այն բնութագրելով «Հառաչանք»-ի հայտնի տողերով․

«Մեր հին ադաթից ընկել ենք, զրկվել,
Նորն էլ չգիտենք, թե ինչ է եկել²»։

Հեղինակը գտնում է, որ բանաստեղծության զարգացման վրա բացասաբար է ազդել Գ․ Էմինի, Ս․ Կապուտիկյանի, Վ․ Դավթյանի բերած ավանդույթների հռետորական կոչը։ Էլիոթի «Ավանդույթն ու անհատի տաղանդը» հոդվածի դրույթների հետ երկխոսական կամուրջ ստեղծելով՝ Հակոբ Մովսեսը փորձում է հիմնավորել, ավանդականության և արդիականության փոխկապակցվածությունն ու դրանց դրսևորումները մեր պոեզիայում տարբեր փուլերում։ Բանաստեղծ-քննադատը ուղենշում է այն սկզբունքները, որոնցով բանաստեղծը նախ պետք է ճանաչի ինքն իրեն, իր մշակութային միջավայրը, ապա նաև աշխարհը, և առկա ավանդույթի լիարժեք յուրացման պարագայում կծնվի բանաստեղծությունը։ Նա չի ընդունում նախորդների կրկնօրինակումը՝ նշելով, որ շատերը բանաստեղծության սեփական տիպը ստեղծելու փոխարեն սոսկ այդ գործով են զբաղված։

«Ինքնաճանաչման բարդ, տևական, բայց անհրաժեշտ փուլի բացակայությունը պատճառ դարձավ, որ մեր բանաստեղծության մեջ մինչև օրս իշխի մի շիլաշփոթ, որից գլուխ չի հանում ո՛չ միայն ընթերցողը։ Պատճառ դարձավ, որ մինչև օրս մեր բանաստեղծությունն ընդհանուր ծավալով չկարողացավ թոթափել ոչ արևելյան ծեքծեքուն, հարահոս և հիվանդագին հուզավառությունը, որը մեզ զրկում է ճանաչողությունից, ոչ էլ արևմտյան գործնական դատողականությունը, որը այլասերում է մեր ճանաչողությունը և լեզուն, դրանք զրկում հորինման վերապրումային ինքնատիպությունից և մեզ դնում հնազանդ ընդօրինակողի դերում³»։

Հակոբ Մովսեսի ընկալմամբ պոեզիան և նրա պատմությունը մշակութային առումով ներհյուսված են։ Մովսեսի առաջադրած ելակետն այս համատեքստում համաքրիստոնեական և համաեվրոպական մշակութային ավանդներն ու ժառանգությունն է։ Համաշխարհային բանաստեղծության փորձը՝ մտքի իրեղենացում, զգացմունքի դրվագում նաև բազմաթիվ թեմաներ, հայ բանաստեղծը պարտավոր է յուրացնել, սակայն նա այդ ամենը պետք է լուծի իր լեզվով ու ավանդույթներով, քանի որ կազմաբանական ինքնավարությունը պոեզիայի ամենամեծ առավելությունն է։

«Մեր այբուբենը մեր բանաստեղծության համար ապահովեց Իր ավանդույթը։ Թերևս հենց այբուբենն ու ընդհանուր ավանդույթն է պատճառը, որ միջնադարյան եվրոպական ամբողջական բանաստեղծության մեջ իշխում է գեղագիտական Անհատականացումը, մինչդեռ մեր պոեզիայում կարևորը Տիպականացումն է։ (Հենց սա էլ ես համարում եմ 70-ականների սերնդի բանաստեղծների վրիպումը․ նրանց բանաստեղծական իրավիճակները և նույնիսկ լեզուն անհատականացված են, բայց տիպականացված չեն)⁴»։

Որպես այս հոդվածի բովանդակային շարունակություն՝ 1989 թվականին «Գարուն»-ում հրապարակվում է մի երկխոսային հոդված «Որպես հինգերորդ Ավետարան» վերնագրով, որտեղ բանաստեղծ Հակոբ Մովսեսը և քննադատ Թադևոս Խաչատրյանը երկխոսում են պոեզիայի արդի հարցերի շուրջ՝ արժեքների վերարժևորման նպատակով⁵։ Երկխոսության առանցքը դարձյալ բանաստեղծությունն է, որի շուրջ պտտվում են տարբեր գաղափարներ՝ աստվածաբանության, պետության, միջավայրի և առկա ժառանգության ազդեցության գաղափարները, որոնք շաղկապված են բանաստեղծության հետ։ Երկխոսության ժամանակ հեղինակների կարծիքները մեծ մասամբ չեն համընկնում, սակայն նպատակը նույնն է․ բացահայտել և վեր հանել ժամանակակից բանաստեղծության խնդիրները։ Նրանցից յուրաքանչյուրն ունի թեմայի մասին իր պատկերացումներն ու հայացքները, որոնք ուշարժան են նաև մեր իրականության դիրքերից քննելիս։ Հոդվածում բավականին համարձակ տեսակետներ ու գնահատականներ են հնչում։ Այս երկխոսային հոդվածն արժանանում է Սերգեյ Սարինյանի ուշադրությանն ու արձագանքին։ Նա գրում է «Ավետարան ըստ Հակոբ Թադևոսի» վերտառությամբ հոդվածը, որտեղ հեղինակն անհամաձայնություն է հայտնում հոդվածում տեղ գտած մտքերի հետ և քննադատում է հավասարապես թե՛ Հակոբ Մովսեսի, թե՛ Թադևոս Խաչատրյանի արտահայտած տեսակետները պոեզիայի, պետության, աստվածաբանական թեմաների կապի մասին⁶։ Նա կցկտուր ու վատ հետևանքներով լի է համարում երկխոսային հոդվածի հեղինակների կարծիքները։ Սարինյանն իր հոդվածում նկատում է, որ երկու հեղինակներն էլ շրջանցում են անալոգիաները, ինչը բացատրում է սխալներից խուսափելու միտումով։ Սարինյանը բերում է ծավալուն մեջբերումներ խնդրո առարկա հոդվածի՝ իր համար խնդրահարույց հատվածներից, ապա կարճ գնահատականներ հնչեցնում։

Ս․ Սարինյանի հոդվածին հաջորդում է Վ․ Դավթյանի հոդվածը⁷, որը շատ ավելի խիստ ու կտրուկ գնահատականներով ու բնորոշումներով է հարուստ։ Եթե Ս․ Սարինյանն իր հոդվածի թիրախում պահել էր երիտասարդ քննադատ Թ․ Խաչատրյանին՝ Հակոբ Մովսեսին անդրադառնալով հարևանցի, ապա Վ․ Դավթյանի հոդվածում հիմնական նշանակետերը Հակոբ Մովսեսն ու նրա պոեզիան են։ Վ․ Դավթյանը, Հ․ Մովսեսի «Արդիականություն և ավանդույթ» հոդվածին անհասկանալի բնորոշումը տալով, միաժամանակ դրա մեջ հայ գրականության մի որոշակի շրջանի պոետներին ժխտելու վտանգավոր միտում է տեսնում, ինչը խորանում է հաջորդ՝ երկխոսային հոդվածում։ Հակոբ Մովսեսի քննադատական տեսակետների շուրջ իր անհամաձայնությունը արտահայտելուց հետո Դավթյանն անդրադառնում է նաև Հ․ Մովսեսի պոեզիային։ Նա մեջբերում է հեղինակի բանաստեղծություններից մեկից հետևյալ հատվածը․

«Ուրեմն այսպես․ երեք գիշեր արևելքում թուխս նստեցի պիսակավոր իմ բառերին։
Երեք գիշեր թևս խաղաղ փռել էի իմ լռության նախշուն մարմար հավկիթներին,
Մինչդեռ սիրտս ծափծակելով դուրս եկան ի՜նչ, ի՜նչ ոսկեմազ լորաձագեր⁸․․․»

Վ․ Դավթյանը ծաղրանքով է մեկնաբանում բանատողերից յուրաքանչյուրի միտքը՝ հոդվածի հետագա շարադրանքում հեղինակին թխսամայր անվանելով։ Հումորային հարթության վրա մեկնաբանելով արու լորի թուխս նստելու հանգամանքը՝ Վ․ Դավթյանն ավելի լուրջ հարթություն է տեղափոխում հարցը՝ քննադատելով Հ․ Մովսեսի պոեզիայում թույլ տրված լեզվաոճական սխալները, բովանդակային խճողումները, նրա հակվածությունը դեպի արևելք՝ «Ո՞ր Արևելք, Մերձավո՞ր, թե՞ Հեռավոր» երկիմաստ հարցադրումն առաջ քաշելով։

Հոդվածի շարունակությունը ինչ-որ չոփով երկխոսային է․ Վահագն Դավթյանի պատկերացումներում հանդիպում և երկխոսում են ինքն ու Հակոբ Մովսեսը։ Դավթյանը Մովսեսին ուղղում է իր հարցերն ու ստանում հավանական պատասխաններ՝ այդպիսով փորձելով ցույց տալ Հ․ Մովսեսի արտահայտած մտքերի չհիմնավորված, վիճահարույց ու սխալական լինելը։ Վահագն Դավթյանն անընդունելի է համարում այն հանգամանքը, որ Հակոբ Մովսեսը շատերի նման կայանալու ճանապարհին փորձում է տապալել մեր գրականության մեծերին․ «Սայաթ-Նովային ամբողջությամբ, Իսահակյանի «Աբու-Լալա-Մահարի» պոեմը, Շիրազի պոեմների ու բանաստեղծությունների մի զգալի հատված «գրեթե» դուրս է նետում հայ գրականությունից»։

Դավթյանն անդրադառնում է այն հանգամանքին, որ Հ․ Մովսեսը քննադատության սլաքներն ուղղում է մի ողջ սերնդի դեմ՝ հավասարապես չխնայելով թե՛ ընթերցողին, թե՛ գրողին։ Հ․ Մովսեսը խոսում է ընթերցողի մասին, որ շատ է կարդում, բայց գրագետ չէ։ Վ․ Դավթյանը, հիշեցնելով, որ այդ սերունդը բարդ ժամանակաշրջանում է ձևավորվել, որ նրա մանկության ուղեկիցը սովն էր, երիտասարդական տարիներինը՝ պատերազմը, մահը, բռնապետության ահն ու սարսափը, կարիքը, ավելացնում է․ «Ինչո՞ւ ես ծնողներիդ ու բնության մեղքը բարդում այդ սերնդի վրա։ Եվ, վերջապես, ո՞ր արածիդ բարոյական իրավունքով ես այդպես ափեղ-ցփեղ ու վայրիվերո բարբաջում նրա դեմ⁹»։

Հակոբ Մովսեսն ու Թադևոս Խաչատրյանը «Եվս մի պատասխան «Հնօրյա դպիրին¹⁰»» վերնագրով պատասխան համահեղինակային հոդված են գրում։ Հոդվածում հեղինակները նախ արձանագրում են, որ իրենք նախորդ երկխոսային հոդվածը շարադրելիս սպասում էին Ս․ Սարինյանի հոդվածի նման հոդվածների, ջախջախիչ պատասխաններ էին ակնկալում, սակայն Վ․ Դավթյանի գրած հոդվածի նման հայհոյախառն ու ատելությամբ լի արձագանք բնավ չէին սպասում։

Հոդվածում հիշատակվում է ֆաշիզմի պաշտպան մտավորականներ Կնուտ Համսունի և Էզրա Փաունդի վերջին հանգրվանները, և ի լրումն ասվում․ «Ուրիշ էին ստալինյան կամպանիային զինվորագրվածները․ սրանք թաքցրին կամ վերացրին իրենց հետքերը և հաջորդ տասնամյակներում սկսեցին այդ տասնամյակների թելը հյուսել․ նրանք նախ և առաջ թաքուն պայքար սկսեցին բոլոր այն իսկական գրողների վերջին մոհիկանների դեմ, ովքեր իրենց պես չէին՝ Պաստեռնակից մինչև Պ․ Սևակ․ ու երբ լրիվ ազատվեցին նրանցից, այլևս անխոցելի դարձան։ 50-60-ականներին սրանք «պարտիայի կոչով» սկսեցին «իրենց ակտիվ մասնակցություն բերել», օրինակի համար, գյուղատնտեսության զարգացմանը՝ ընթերցողին խաբելով, թե գյուղատնտեսական մթերքների գովքը անող իրենց ժողովածուներում Դ․ Վարուժանի «Հացին երգի» ավանդույթներն են շարունակում, իսկ արդյունաբերական երգերով՝ «Գողգոթայի ծաղիկներ» շարքինը։ 65-ից մտան «հայրենասիրական պոեզիայի» եկամտաբեր ոսկեհողերը (թեև իսկական հայրենասերները հայտնվեցին բանտերում)՝ մի անգամ ևս հաստատելով Տոլստոյի այն միտքը, որ «բոլոր սինլքորների վերջին ապաստարանը հայրենասիրությունն է¹¹»»։

Համահեղինակները հոդվածի հետագա շարադրանքում կետ առ կետ հերքում են Վահագն Դավթյանի բերած քննադատական փաստարկները Հ․ Մովսեսի բանաստեղծությունների բառամթերքի, մտքերի և բովանդակության սխալականության մասին՝ բերելով սխալ համարվող բառի կամ բառաձևի կիրառման բնագրային օրինակներ, որոնք տեղ են գտել մեծանուն հեղինակների մոտ։ Հաջորդիվ քննադատության է ենթարկում Վ․ Դավթյանի ստեղծագործությունները՝ հիշատակելով Շահան Շահնուրի բնորոշումը՝ «Հնօրյա դպիր»։ Վ․ Դավթյանի հնչեցրած մեղադրանքները վերահասցեավորվում են իրեն։ Ի պատասխան Դավթյանի վատ ժամանակների սերունդ լինելու փաստարկին՝ հոդվածի հեղինակները բերում են Բրոդսկու և Սոլժենիցինի օրինակները։ «Ախր ընթերցողին խաբում ես, քե՞զ ինչու ես խաբում։ Իսկ մեր պոեզիայի ավանդույթնե՞րը ինչով պահպանեցիր․ գուցե նրանո՞վ, որ մեր բանաստեղծությունն ինքդ էլ կտրեցիր իր ոսկյա ճյուղից և հիմնովին կապեցիր սովետառուս պոեզիային՝ այն արհեստականորեն լցնելով նրա ռիթմերով, հնչողությամբ, թեմաներով, ընկալումներով, վերջապես մեր բանաստեղծության հետ ծագումնաբանորեն կապ չունեցող նրա մորֆոլոգիայով¹²»։

Հատկանշական է, որ բանավեճի մի որոշակի թեժ կետից բանավիճող կողմերը հատում են գրական դաշտի սահմանները՝ քննադատությունը տեղափոխելով նաև անձնական տարածք։

Նույն թվականի տարեվերջին Վահագն Դավթյանը «Վրիպակ, որ անուղղելի է¹³» հոդված-պատասխանով է հանդես գալիս։ Հոդվածի սկզբում հիշատակելով այն բոլոր գովեստի ու դրվատանքի խոսքերը, որոնց արժանացել է նա գրականագիտական, գրաքննադատկան ասպարեզում՝ Վ․ Դավթյանն ասում է․ «Վերջապես… վերջապե՜ս եկել է նա, ով չէր կարող չգալ… Եկել է մի Հ. Մովսես և Թ. Խաչատրյանի հեղինակցությամբ գրած ու «Գարուն» ամսագրի № 9-ում տպագրած «Եվս մի պատասխան «Հնօրյա դպիրին»» վերնագրով հոդվածի մեջ իր տգիտությանը գումարել է զրպարտելու մի այնպիսի ամեհի կիրք, որ հոդվածը կարդալիս ինքնաբերաբար օրհնում էի նրա ծնողներին, որ ուշ են ծնել իրենց Հակոբ Հակոբյանին (ըստ «Գրական տեղեկատուի» այդպես է իսկական անունը, կարծես նույն անունով մեկը քիչ էր մի գրականության համար), այո, օրհնում էի ու պատկերացնում, որ եթե սա 30-40-ական թվականներին հրապարակում լիներ, ինչե՜ր էր անելու, ինչպե՜ս էր ասպատակելու¹⁴»։

Վ․ Դավթյանը հիշում է, թե ինչպես է իր «Տենդ» պոեմի տպագրության առիթով ժամանակին իրեն զանգել Հակոբ Մովսեսը և գովեստներ հնչեցրել, իսկ որոշ ժամանակ անց հանձնել հեղինակային բանաստեղծություններ տրցակ՝ կարծիքի համար։ Դավթյանը կարդում ու մնում է իր նախնական կարծիքին․ «հեղինակն ապաշնորհ է»։ Դավթյանը Հակոբ Մովսեսի այսօրինակ խիստ քննադատությունը կապում է նրա ստեղծագործությունների հանդեպ իր անտարբերության հանգամանքով։ Ապա Վ․ Դավթյանը պատմում է, թե ինչպես են արձագանքել իր նախորդ հոդվածին ժամանակակից գրողները․

«Սիլվա Կապուտիկյանն ասաց.

–Թնդանոթով ճնճղուկի վրա ես կրակել…

–Դա ո՞վ է, – ասաց Համո Սահյանը, – որ նստել դրա դեմ էդքա՜ն գրել ես…

–Դրամփյանն ո՞վ էր, որ Թումանյանի պես մարդը նստել, նրա դեմ երկու թե երեք անգամ գրել է…

Եվ Համոն, հավանաբար համոզվելով, «Հը՜մ» արեց»։

Դավթյանը վերստին հակադարձում ու հերքում է իր հասցեին հնչած մեղադրանքները՝ հարց ուղղելով այս անգամ խմբագիր Տեր-Գուլանյանին․ «Սա պլյուրալի՞զմ է, թե՞ զրպարտություն»։ Ստալինի մասին գրելու համար իրեն ուղղված մեղադրանքին Դավթյանը հարցով է պատասխանում․ ո՞վ չի գրել՝ թվարկելով բոլոր այն ծանրակշիռ գրողների անունները, ովքեր ժամանակին Ստալինի մասին ինչ-որ գիր են հրատարակել։ Դավթյանը չի հերքում Մովսեսի այն փաստարկը, թե ինքը լուրջ դրամական մրցանակ է ստացել, բայց ոչ թե ամառանոց է կառուցել, այլ նվիրել է Վ. Թեքեյան վարժարանին։ «Իմ հոդվածում խոսքը միայն Հ. Մովսեսի մի երկու հոդվածի և ոտանավորների մի շարքի մասին էր։ Ինքը իմ կենսագրությունն է քրքրել¹⁵»,- գրում է Դավթյանը։

Նշենք, որ Վ․ Դավթյանի այս հոդվածն այդպես էլ Հ․ Մովսեսի կողմից ոչ մի գրավոր արձագանք չի ստանում։ Չնայած ներկայումս բավականին տարբեր են իրականությունն ու կյանքի պատկերման գեղագիտության սկզբունքները, Հ․ Մովսեսը մինչ օրս էլ շարունակում է զարգացնել հայ պոեզիայի մասին այն հիմնական տեսակետները, որոնք արտահայտել է վերը ներկայացված հոդվածներում¹⁶։ Պոեզիայի շուրջ իր տարբեր տարիների մտորումները, տեսակետները ավելի ուշ Հ․ Մովսեսն ընդգրկել է 2014 թվականին և հետագա տարիներին լույս տեսած «Գրառումներ» վերտառությամբ խոհագրության մեջ։

1^ Հակոբ Մովսես, Ավանդույթ և արդիականություն, «Գարուն», 1988, թիվ 2, էջ 74-83։

2^ Նույն տեղում։

3^ Նույն տեղում։

4^ Նույն տեղում։

5^ Տե՛ս՝ Հակոբ Մովսես, Թադևոս Խաչատրյան, «Որպես հինգերորդ ավետարան», «Գարուն», 1989, թիվ 3, էջ 82-91։

6^ Տե՛ս՝ Սերգեյ Սարինյան, «Ավետարան ըստ Հակոբ Թադևոսի», «Գրական թերթ», 1989, հուլիսի 21, թիվ 30։

7^ Վահագն Դավթյան, Նախ՝ շփոթի, ապա՝ շիլայի, իսկ վերջում՝ մաղձի մասին, «Երեկոյան Երևան», 1989, օգոստոսի 22, թիվ 193։

8^ Նույն տեղում։

9^ Նույն տեղում։

10^ Հակոբ Մովսես, Թադևոս Խաչատրյան, Եվս մի պատասխան «Հնօրյա դպիրին»- «Գարուն», 1989, թիվ 9, էջ 57-61։

11^ Նույն տեղում։

12^ Նույն տեղում։

13^ Վահագն Դավթյան, Վրիպակ, որ անուղղելի է- «Սովետական Հայաստան», 1989, դեկտեմբերի 29։

14^ Նույն տեղում։

15^ Նույն տեղում։

16^ https://hraparak.am/post/9e9bea9661635ab007cf9eb6e4800242