Նախ՝ շփոթի, ապա՝ շիլայի, իսկ վերջում մաղձի մասին

Վահագն Դավթյան-ի այս հոդվածը «Գրողուցավը» ներկայացնում է «Գրամարտ» նախագծի շրջանակներում, որի նպատակն է ընթերցողին ծանոթացնել հայկական մամուլում տեղ գտած ամենաուշագրավ գրական բանավեճերին։ Բանավեճի պատմությանը կարող եք ծանոթանալ այստեղ։

Ուրեմն այպես․ երեք գիշեր արեւելքում թուխս նստեցի պիսակավոր իմ բառերին։
Երեք գիշեր թեւս խաղաղ փռել էի իմ լռության նախշուն մարմար հավկիթներին․
Մինչեւ սիրտս ծափծակելով դուրս եկան ի՞նչ, ի՞նչ ոսկեմազ լորաձագեր․․․․

Թվում է, տողեր են չափածո ֆելիետոնից, կամ ինչ-որ անճաշակ ոտանավորի պարոդիա է, այնպյես չէ՞․․․ Բայց ոչ տողեր են ֆելիետոնից, ոչ էլ պարոդիա, այլ քաղվածք՝ արդեն քառասունին մոտ մի այրամարդու «լուրջ», իր կարծիքով հայ պոեզիայի զտարյուն ավանդույթներով գրված բանաստեղծությունից, որ համանման բանաստեղծությունների մի մեծ շարքի գլուխն անցած, գրավել է «Գարուն» ամսագրի անցյալ տարվա սեպտեմբերյան համարի մի քանի էջերը։ Ֆելիետոն չէ, ոչ, բայց կամա թե ակամա ծիծաղդ գալիս է, երբ ուզում ես պատկերացնել, թե ինչպես մի բեղավոր այրամարդ լորի հավկիթներն իր տակ առած, այդքան լրջորեն թուխս էր նստել, խլելով ի սկզբանե էգերին տրված մենաշնորհը։ (Բայց, փակագծերում, ի պատիվ մեր թխսամոր, ասեմ, որ նա բավականին նրբանկատ է եւ միայն գիշերներն է թուխս նստել՝ օտար աչքերից թաքցնելով իր, մեղմ ասած, անբնական արարքը)։
Ինչ որ է։ Ես մանկուց գիտեի, իհարկե, որ հավը 21 օրում է ձագ հանում, բայց շատ կասկածեցի, կարդալով, թե լորը կարողանում է ընդամենը երեք գիշերում այդ գործը գլուխ բերել։ Այդպես կասկածելով, դուրս եկա պատշգամբ եւ իր պարտեզում հարեւանիս տեսնելով ու հիշելով, որ նա լորի հին որսորդ է, ձայն տվի․
– Լսիր,- ասացի,- դու չգիտե՞ս, թե լորը քանի օր է թուխս նստում։
-Ինչի՞դ է պետք․․․
-Պետք է,- աացի,- մեր գրողներից մեկը գրել է, թե երեք գիշերում է ձագ հանում․․․
-Ի՞նչ,- ու այդ գրողներից մեկի հասցեին մի կոշտ ու կոպիտ խոսք շպրտելուց հետո, ասաց՝ թե դրան տեսնես, ասա՝ ամոթ է, թող փչի, բայց չափն իմանա․ երեք գիշերում ի՞նչ ձագ, 17-19 օր է պետք․․․
Այսպես, ուրեմն, ընդամենը երեք տող, այդ երեք տողից բխող երեք հարց ու երեք սուտ․․․
Նախ, ինչո՞ւ է մեր հարգելի թխսամայրը հատկապես արեւելքում թուխս նստել լորաձագեր (այսինքն՝ ոտանավոներ) հանելու համար, քանի որ նույն ամսագրի նույն տարվա փետրվարյան համարում տպագրած իր «Ավանդույթ եւ արդիականություն» տեսական հոդվածում խիստ բացասաբար է խոսել արեւելյան «ծեքծեքուն, հարահոս ու հուզումնավառ» պոեզիայի մաին, պոեզիա, որով հիացած էր Գյոթեն, բայց որը, ըստ մեր տեսաբանի, «մեզ զրկում է ճանաչողությունից»։ Տարակուսելով՝ մտածեցի․ հավանաբար արեւելքն է ընտրել, որ երբ իր լորաձագ ոտանավորները դուրս գան եւ սկսեն ճլվլալ, ձայն տա, կանչի արեւելքի բանաստեղծներին՝ Աստվածաշնչյան «Երգ երգոցի» հեղինակ Սողոմոնին, Դավիթ սաղմոսողին, այնուհետեւ Ֆիրդուսուն, Խայամին, Հաֆեզին, Խաքանիին, Ռուդաքիին, հնդիկ, չինացի, ճապոնացի, մի խոսքով, արեւելքի բոլոր-բոլոր բանաստեղծներին եւ ասի՝ լսեցեք, ահա, թե ինչպիսին պիտի լինի իսկական բանաստեղծությունը․․․ Բայց հաջորդ վայրկյանին հրաժարվեցի այդ հանդուգն ենթադրությունից ու մտածեցի, որ մարդը, գուցե, ստիպված է գնացել արեւելք․․․
Հիրավի, հիշո՞ւմ եք Հայաստանի անցյալ տարվա փոթորկալի գարունը․ «թեւը խաղաղ» փռելու ու թուխս նստելու համար կարո՞ղ էր այստեղ հարմար անկյուն գտնել․․․ Առաջին անգամ չէ, որ թուխս էր նստում, գիտեր իր ձագերի բնավորությունը, պիտի դուրս գան, զվարթ ճլվլան, կոչեր հղեն, թե «Հովեր, խաղացեք, ցնծացեք․․․ ջրեր»․ մինչդեռ Հայատանում այդ օրերին ոչ ոք ոչ առիթ, ոչ էլ տրամադրություն ուներ լսելու այդպիսի ճլվլոցներ ու ցնծագին կոչեր։ (Եվ, դժբախտաբար, մինչեւ օրս էլ չունի)․․․
Ուրեմն՝ դեպի արեւելք․․․
Բայց հարգելի թխսամայրը մեզ ճշգրիտ չի ասում, թե հատկապես որ արեւելքում է թուխս նստել․․․ Եթե Մերձավոր, ապա ռումբերի որոտի եւ գնդակների սուլոցի տակ հազիվ թե կարողանար այդ «հրճվալի» ծեսը կատարել, իսկ եթե՝ Հեռավոր, ապա այստեղ էլ խռովությունների անընդմեջ ալիքները հազիվ թե այդ երջանիկ հնարավորությունը ընձեռեին նրան։ Հետեւաբար, նա որոնել ու գտել է այս տառապած ու մեղավոր աշխարհից կտրված մի այլ, երջանիկ արեւելք։
Այդ բանաստեղծությունը կարդալիս ակամա հիշում էի Մահարու «Մանկություն ու պատանեկություն» վիպակի մանուկ հերոսներից մեկին, որը սուտ, չեղած բաների մասին բանաստեղծություն էր գրել եւ ընկերների այն հարցին, թե, ախր, ե՞րբ են այդպիսի բաներ եղել, հպարտ կեցվածք ընդունելով պատասխանել է․
-Բանաստեղծությունը երեւակայություն է, բալամ․․․
Մանուկն անշուշտ կարող էր չիմանալ, որ բանաստեղծությունը միայն երեւակայություն չէ, որ իր մեջ երեւակայության բերած նպաստն ունենալով ու արտաքուստ հաճախ միայն երեւակայության տպավորութուն թողնելով, ամենից առաջ կյանքի ճշմարտություն է։ Ավելին․ կարող է թվալ նաեւ, որ նրա պատկերների, համեմատությունների, փոխաբերությունների լեզուն կապ չունի մարդկային սովորական տրամաբանության հետ․ բայց դա էլ խաբուսիկ ու արտաքին տպավորություն է, իրականում այդ լեզուն ոչ միայն ներքին ամուր տրամաբանություն է պահանջում, այլեւ ճշգրտություն, նույնիսկ հանրահաշվական ճշգրտություն։ Մանուկն, այո, կարող էր չիմանալ այս ամենը, բայց բանաստեղծություն գրող հասուն մարդը պարտավոր էր, որպեսզի 3 օրում ձագ չհաներ, միայն գիշերները թուխս չնստեր եւ միայն մի թեւը չփռեր հավկիթների վրա․․․
Այստեղ ուզում եմ մի պահ վերանալ հոդվածիս արտաքուստ «անլուրջ», թեթեւ տոնից եւ ընթերցողից ներողություն խնդրել, որ, ընդհատելով հրապարակախոսական հոդվածներիս շարքը, նստել ահա ու մի քերթողի «թուխս նստելու», «ձագ հանելու» եւ նման այլ բաների մասին եմ գրում եւ գրում այսքան մանրամասնորեն։ Համոզված եմ, դա էլ է պետք, քանի որ այն երեւույթի մեջ, որի մասին խոսելու եմ ստորեւ, ես ոչ միայն մեր պոեզիայի հասարակական դերի բացահայտ ժխտում եմ տեսնում (այն էլ այս օերին), այլեւ մեր ստեղծագործական ուժերը կամա թե ակամա ջլատելու, գրական պղտոր մթնոլորտն ավելի պխտորելու միտում․․․ Եվ մանրամասն եմ գրում, ցույց տալու ընթերցողին, թե գրական ինչ մակարդակի մարդիկ են նման նկրտումների հեղինակները։
Եվ շարունակելով հոդվածս, ասեմ․ ընդունենք նույնիսկ, թե «բանաստեղծությունը երեւակայություն ի, բալամ», իսկ տեսական հոդվա՞ծը, գրականագիտությո՞ւնը․․․ Որպես պատասխան պարզապես մի հատված կարդանք վերոհիշյալ հոդվածից․
«Ես տեսնում եմ նրան՝ նա հանդերձավորված է իր կոչմանն ու էությանը վայել, բերանը ոսկի է, երկու ուսերին տատրակներ են թառել, աջ ձեռքը դրված է սրտին, իսկ ձախը ներքեւ է ուղղված՝ Երկրային Արքայությանը, քանզի նրա շուրթերին տեսանելի են Տերունական աղոթքի բաղձալի տողի վերջին հատվածի բառերը՝ «․․․ այնպես էլ ԵՐԿՐԻ վրա․․․»։
Հայ բազմադարյան պոեզիայի մասին է ասված սա, եւ թվում է, թե ուր որ է ահա մեր տեաբանը պիտի մի զվարթ եղանակ պատվիրի, «ծեքծեքելով» պար գա այդ պոեզիայի շուրջն ու գոչի նույնը․ «Հովեր, խաղացեք, հնչեցեք, ջրեր», քանի որ ըստ նրա «տեսության» հիմնական դրույթի հայ պոեզիան աշխարհն ընկալել է «որպես ՀԱՄԱԿ ՀՐՃՎԱՆՔԻ ՁԵՎՈՒՅԹ»․․․
Թեեւ չհսկացա, թե «ձեւույթ» ասելով ի՛նչ ի նկատի ունի, բայց այստեղ էլ Վիլյամ Սարոյանի քեռուն հիշեցի․․․
Մի անգամ Սարոյանը պատմեց․
– Արամ քեռիս վաթսունն անց էր, երբ առաջին անգամ գիրք մը կարդաց՝ Էժեն Սյուի «Փարիզի գաղտնիքը»։ Եկավ, ըսավ․ այսօր աշխարհի ամենալավ գիրք կարդացի․․․ Ինչպե՞ս իմացար, որ աշխարհի ամենալավ գիրք ատ է․․․ Ինչո՞ւ, ատկե լավ գիրք կա՞․․․ Հարկավ, ըսի, շատ կա․․․ Չի կրնար պատահիլ․․․ Ատկե վերջ ալ գիրք չկարդաց։ «Փարիզի գաղտնիքը» Արամ քեռիիս համար մնաց աշխարհի ամենալավ գիրքը։
Մեր տեսաբանի վերոհիշյալ տողերը կարդալիս այն տպավորությունը ստացա, թե նա էլ հայ պոեզիայից մի քանի զվարթ տաղ ու ձոներգ կարդալուց հետո այլեւս ոչինչ չի կարդացել ու մեկընդմիշտ համոզվել, թե հայ պոեզիայն «համակ հրճվանքի ձեւույթ է» եւ իր նկարագրած կնոջ երջանիկ կերպարանքն ունի։ Պատկերացնում ես այդ կնոջն ու մտածում․ բայց այդ ինչպե՞ս է պատահել, որ «դառնահեծ հառաչանքներից ու «ողբաձայն աղաղակներից» չեն խրտնել ու տագնապահար չեն չվել մեր պոեզիայի ուսեին նստած տատրակները, ինչպե՞ս է պատահել, որ բազում-բազում ողբասացությունների ճենճերող ծխից ու մրից գեթ մի սակավ չի սեւացել «ոսկի բերանը», իսկ «իր կոչմանն ու էությանը վայել հանդերձները» մի փոքր անգամ չեն խանձվել, Թումանյանի խոսքերով ասած, հայոց կրակված սրտի բոցերից․․․ Եթե մեր տեսաբանի ասածի պես լիներ մեր պոեզիան, ապա մոտավոր առնչություն իսկ չպիտի ունենար ոչ հայ ժողովրդի կենսագրության, ոչ ոգու, ոչ էլ պատմության հետ, ու չնչին պիտի լիներ նրա արժեքը։ Եվ պիտի ասեմ, որ աշխարհում առհասարակ գոյություն չունի եւ չէր էլ կարող ունենալ այդպիսի պոեզիա։ Ամենաբարեբախտ ժողովուրդների պոեզիաներում անգամ հիմնականը դրամատիզմն ու ողբերգականությունն է, որովհետեւ հենց կյանքն է այդպիսին։ Իսկ մեր տեսաբանը, իր այդ տեսությունից ելնելով, նույնիսկ սրբապղծության է հասնում, հայ պոեզիայի դարերից եկող եւ մինչեւ մեր օրերը հասնող ողբերգականությունը հեգնելով ու բնորոշելով իբրեւ «հոգնեցնող ու վանող մահազդ»։
Ճիշտն ասած, դեռ անցյալ տարի էի կարդացել սույն հոդվածը։ Հենց առաջին նախադասությունից նկատելով հոդվածի հավակնոտ տոնը, մատիտ էի առել ձեռքս եւ, ավարտելով ընթեցումը, տեսել որ համարյա ամբողջ հոդվածն ընգծել եմ։ Վրդովվել էի, ուզում էի գրել, բայց գրական հոդվածի ժամանակ չէր։ Այնուամենայնիվ, զանգահարել էի «Գարունի» գլխավոր խմբագիր Մ․ Տեր-Գուլանյանին, հայտնել դժգոհություններս եւ խնդրանքս՝ ասելու հոդվածի հեղինակին (որ «Գարուն» ամսագրի պատասխանատու քարտուղարն է), թե կուզեի հանդիպել ու զրուցել հետը։ Բայց հոդվածից մեծամտության այնպիսի հոտ էի առել, որ համոզված էի՝ չի գա․․․
Եթե գար, ոչ, երկար չէի զրուցելու հետը, պարզապես հոդվածից մի քանի նախադասույուններ էի մատնացույց անելու եւ խնդրելու, որ գոնե բացատրի, թե ինչ է ուզում ասել։
Օրինակ, այս մեկը․
«Առաջինում բանաստեղծությունը բանաստեղծի արդյունքն է, իսկ երկրորդում բանաստեղծն է բանաստեղծության արդյունքը»․․․․․․․․* Նա պիտի ներողամտորեն ժպտար ու այս իմաստակությունը փորձեր բացատրել մի այլ համանման իմաստակությամբ։ Ես դարձյալ պիտի ոչինչ չհասկանայի ու մատնացույց անեի մի ուրիշ նախադասություն․
«․․․ Մեր այբուբենը մեր բանաստեղծության համար ապահովեց իր ավանդույթը»։
Հավանաբար, այս անգամ արդեն շատ զարմացած պիտի հարցներ․ «ի՞նչ, դա՞ էլ բացատրության կարիք ունի»․․․
«Ունի,- պիտի ասեի,- որովհետեւ մեր այբուբենից շատ ու շատ առաջ արդեն իսկ կային մեր գողթան երգերը, «Վահագնի ծնունդը, «Ո՜ տայր ինձ զծուխ ծիրանին» եւ մեզ հաած ու չհասած շատ ու շատ բաներ, որոնց մեջ մեր պոեզիայի ավանդույթներն արդեն ապահովված էին»։
Ճիշտն ասած, այսպես արդեն չեմ կարողանում ենթադրել, թե ինչ պիտի պատախաներ, իսկ ես մատս պիտի դնեի այս տողերի վրա․
«․․․ Մեր բանաստեղծությունը իր հումանիտար բնույթով ՈՉ ԹԵ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ԳՈՐԾ Է ԵՂԵԼ, ԱՅԼ՝ ՏՆԱՅԻՆ։ Նրա հոգեկանությունը ապահովել են ոչ թե գաղափարախոսությունը, այլ մտերմիկությունը»։
Այստեղ ես դարձյալ զարմանքով պիտի նայեի նրան, իսկ ինքը մատը պիտի դներ պարբերության սկզբի վրա, ուր մեջ է բերել Պարույր Սեւակի «Լավ է լինել հմուտ դարբին, քան ոսկերիչ» տողը եւ գրել․ «Ժամանակակից հայ բանաստեղծության համար սա մերժելի ձեւակերպում է․․․ Դա ես ընկալում եմ որպես բանաստեղծ տրիբունի կոչ։ Բայց մեր լեզուն բոլոր կարգի տրիբուններին իր սահմաններից իսկույն դուրս է քշում, քանի որ նրանց «բոցաշունչ»խոսքերից իր պարտեզի բոլոր մանուշակներն իսկույն թառամում են․․․ Պատռվում են հայերենի խասփետուր տատրակների ոսկյա կոկորդները»․․․
Ես, հավանաբար, այս սրտաճմլիկ պերճաբանությունից զգացված, պիտի շշնջայի՝ խեղճ, խեղճ հայերեն, իսկ ես կարծում էի մեծասքանչ ես դու, զորավոր, բայց պարզվում է, որ միայն «տնային» գործերի ես ընդունակ, միայն մանուշակներ պիտի երգես, տատրակի կամ լորաձագի նման ճլվլաս ու գործ չունենաս մեծ ու բարձր գաղափարների հետ։
Բայց եւ իսկույն պիտի սթափվեի ու հարց տայի․ Կոմիտաս Աղցեցուց մինչեւ Դավթակ Քերթող ու նրանից մինչեւ Նարեկացի, Շնորհալի, Ֆրիկ, նրանցից էլ մինչեւ Սայաթ-Նովա, Ալիշան, Պեշիկթաշլյան, Դուրյան, Թումանյան, Իսահակյան, Վարուժան, Տերյան, Չարենց, ինչ է, մեր պոեզիան տատրակային ճլճլո՞ց է եղել։ Այդ ինչպե՞ս է, որ Պեշիկթաշլանի, Սիամանթոյի, Վարուժանի, Չարենցի զորավոր արտաբերումներից հայերենի խասփետուր տատրակների ոսկյա կոկորդները չեն պատռվել․․․ Պարույր Սեւակը ոսկերիչներին» ու «դարբիններին» թերեւս պիտի չհակադրեր, քանի որ, չնչին բացառությամբ, բոլոր մեծ ու իսկական բանաստեղծները եւ ոսկերիչ են, եւ դարբին․․․
Հետո աչքս ընկներ պիտի մի այլ նախադասության․ «Հայրենիքը սիրում է ինքն իր պոետի հետ խաղի մեջ մտնել, հավասար իրավունքներով մասնակցել հոգու տոնին»․․․ Ու մինչ, շնորհ անելով ինձ, նա սկսեր մեկնաբանել իր այս հերթական «իմաստությունը», ես հավանաբար մտածեի․ աշխարհում հաճախ են թեւավոր խոսքերի ժողովածուներ տպագրվում, հետաքրքիր է, իսկ թեւավոր իմաստակությունների ժողովածուներ չե՞ն տպագրվում․․․ Եթե տագրվեին, հավատացած եմ, այս բոլոր օրինակները կարող էին նրանց մեջ տեղ գրավել որպես դասական նմուշներ։
Խոստովանելով ասեմ, որ նման տեսաբանի հետ զրույցի նստելը այնքան էլ հեշտ գործ չէ։ Սխալ չհասկանաք․ հեշտ չէ ոչ այն պատճառով, որ բարդ ու վիճելի հարցեր է հարուցում։ Ոչ, վիճելի ոչինչ չկա, քանի որ համարյա ամբողջ․․․․․․․․․․․ թյան մարմաջով տառապողի անհիմն հայտարարությունների շարան է, որի դեմ վիճելն առնվազն ծիծաղելի է, իսկ առավելը՝ սիզիֆյան աշխատանք։ Խոսելով, օրինակ, ընդհանրապես արեւմտյան պոեզիայի, մարդկային գեղարվեստական մտածողության այդ բարձրագույն դրսեւորումներից մեկի մասին, նա առանց վայրկյան իսկ տարակուսելու այն բնորոշում է որպես «գործնական դատողություն», որը այլասերում է մեր ճանաչողությունը եւ լեզուն, դրանք զրկում հորինման վերապրումային ինքնատիպությունից» եւ այլն։ Դե եկ, նախ պարզիր, թե ինչ ասել է ՃԱՆԱՉՈՂՈՒԹՅԱՆ ՈՒ ԼԵԶՎԻ ՀՈՐԻՆՄԱՆ վերապրումային ինքնատիպություն, ապա վիճիր արեւմտյան ամբողջ պոեզիային տրված գնահատականի հետ ու մի ընկիր ծիծաղելի վիճակի մեջ։
Իր հոդվածի սկզբում մեր տեսաբանը գրել է․ «․․․ինքնաճանաչման բարդ, տեւական, բայց անհրաժեշտ փուլի բացակայությունը պատճառ դարձավ, որ մեր բանաստեղծության մեջ մինչեւ օրս իշխի մի շիլաշփոթ»․․․ Բարի։ Ուրեմն, պիտի եզրակացնել, որ հեղինակը թե իր տեսական հոդվածներով, թե ոտանավորներով ասպարեզ է նետվել հաղթահարելու այս «շիլաշփոթը»։ Եվ քանի որ մոտավորապես տեսանք, թե ինչ որակի է նրա տեսական շփոթը, ուրեմն տեսնենք նաեւ, թե ինչ համ ունի այդ տեսությամբ եփված շիլան․ եւ, ելնելով հեղինակի թերեւս միակ ճիշտ մտքից, թե «յուրաքանչյուր մշակույթի չափանիշը նրա լեուն կարող է լինել միայն», սկսենք այդ չափանիշից՝ նրա բանաստեղծությունների լեզվից, բայց եւս մի քաղվածք բերելուց հետո․ «Մենք Մեծարենցից պետք է ժառանգենք հայերենի լուսեղենն ու ոսկին ստանալու հոգեւոր ալքիմիան, մեր լեզուն բարձրագույն, մոցարտյան ճաճանչականության ու զվարթական կեցվածքների մեջ դնելու ծեսը»։ Ընդհատելով պերճաբանության այս խանդավառ ծեսը, ասենք, որ Մեծարենցը երբեք ալքիմիայով չի զբաղվել, քանի որ, թեեւ պատանի, գիտեր, որ ալիքիմիան դարեր չարչարվեց, բայց չկարողացավ ոսկի ստանալ։ Մեծարենցն իր մեծ տաղանդի ներքնատեսությամբ հենց սկզբից գտավ մայրենի լեզվի ոսկե երակը եւ այնտեղից այնքան ոսկի պեղեց, որքան անհրաժեշտ էր իրեն։ Բայց այդ «ալքիմիայի» համար պիտի շնորհակալություն հայտնեմ հոդվածագրին, քանի որ ինքս երեւի իսկույն չկարողանայի գտնել այդքան դիուկ բառ՝ բնորոշելու այն, ինչով հենց ինքը՝ մեր բանաստեղծն է զբաղված։ Բայց զբաղված՝ մի հիմնական տարբերությամբ։ Ալքիմիկոսներն իրենց ոոնումների ընթացքում, այնուամենայնիվ, օգտակար հայտնագործություններ արին, իսկ այս դեպքում․․․ իսկ այս դեպքում պիտի մեր հեղինակի բանաստեղծությունները կարդալ, տեսնելու, թե սա՞ ինչ «հայտնագործություններ» է արել։
Կարդում էի, ուրեմն, շարքը բացող «Մեղեդի ծաղկման» բանաստեղծությունը, ուշադրություն չէի դառձնում լեզվական մանր ու թեթեւ մեղանչումներին, երբ հանկարծ զարմանքով կանգ առա։

․․․ ու մինչ գիշեր լույսի ճերմակ
աղավնիներ հմայելով երգի ոսկյա հատիկներով՝
Հափրեմ նրանց ու հեգելով
անցկացնեմ իմ մենության
արծաթ-ոսկի շամփուրներին։

Պարզվում է, ուրեմն, որ հայերենի մասին այդպես պերճաբանող, անգամ նրա այբուբենի գրաֆիկական մոգական հատկություններից խոսող քերթողը չգիտե նրա մի բավականին տարածված բայի իմաստը։ «Հափրել» նշանակում է ուտելուց գերհագենալ։ Հետեւաբար, «Հափեմ նրանց»-ը, քերականական աններելի մեղանչում լինելուց բացի նաեւ բանաստեղծին պատիվ չբերող գործ է։ «Հարեւանի հավ մորթողի խիղճ» պիտի ունենա մարդ, այդքան ուտելուց հետո անմեղ աղավնիներին «ար․․․․․․․․․․․․․․․․․ Ահավասիկ․

․․․ եւ մեր լավագույն զգացմունքների
կերակուրները երգելով փռենք։

Լավագույն զգամունքներն, ուրեմն, կերակուրներն են, իսկ գեղագիտությունը ըստ նրա «ճաշացուցակ» ունի, ափսոս, սակայն, որ նա այդ ցուցակը մեջ չի բերել, որպեսզի առավել սպառիչ պատկերացում ունենանք նրա ճաշակի մասին։

Ուրեմն, երկու տողի մեջ՝ երկու քերականական սխալ։ Չգիտեմ, այդքան սխալի համար յոթերորդ դասարանցու գնահատականը քանի նիշով են իջեցնում, բայց երկու տողի մեջ՝ նաեւ երկու «ոսկի»։ Մեր քերթողը կարծում է, երեւի, թե «ոսկի», «ոսկի» ասելով, կարելի է իսկապես «հայերենի ոսկին» ստանալ․․․ «Ուր ծնկաչոք դասատուներ»․․․ «ախր ես հենց»․․․ Այս «ծնկաչոք»-ի եւ «ախր»-ի դեմ երեւի առարկություն չունենայի, քանի որ մտել են մեր լեզվի մեջ (ինքս էլ եմ գործածել), եթե դրանք գրաբարյան արտահայտությունների («ձուկն տանեմ»), գրաբարից հանված բառերի շատ մոտիկ հարեւանները չլինեին, ու տեսաբանն էլ այն կարծիքին չլիներ, թե լեզուները փոխազդեցության մեջ մտնել չեն կարող «առանց միմյանց այլասերելու»։ Համոզված եմ, եթե իմանար, որ «չոք»-ը թուրքերեն է («չոք մեկ»- ծունկի իջնել), իսկ «ախր»-ն էլ թուրքերեն «ախարի»-ն է, հազիվ թե օգտագործեր այն ոտանավորներում, որ «հայերենի լուսեղենը» ստանալու հավակնություն ունեն։ Ոչ, մեծ մասամբ օտարամուտ բառերը չեն, որ այլասերում են լեզուն։ Լեզուն այլասերողն ամենից առաջ այդ լեզուն չիմացողներն են։ Մեր հեղինակն, օրինակ, չգիտե, որ հայերեն չի կարելի «կենդանի ջուր» («живая вода») ասել, որ դրա հայերենը «անմահական ջուրն» է։ Լեզուն այլասերողը նման երեւույթներն են։ Երեւի մի կերպ կուլ կտայի ռուսերեն «հարպուն»-ի եւ բարբառային «ոնց»-ի առկայությունը միջնադարյան տաղերը նմանակող գործերում, եթե հասկանայի «ոնց»-ի հետ գործածված «անէ»-ն։

․․․ ոնց ծիրանի ծառն է, անէ՜․․․

Բացականչությո՞ւն է։ Բայց հայերենում այդպիսի բացականչություն չկա։ Գրաբարում կա «ադէ» միջարկությունը, որի մի քանի իմաստներից ոչ մեկն այստեղ չի բռնում։ Ի՜նչ իմանամ, միգուցե սա հեղինակի հետեւյալ խոսքերի գործնական կիրառությունն է․ «Կազմաբանորեն ավանդույթը կապված է ոչ թե լեզվի իմաստային վիճակների, այլ աշխարհի խոսքային իմաստավորմանը»։ Թեեւ չեմ հասկանում, թե ինչ է ասածը, բայց երեւի այդ «անէ»-ն հենց դա է։ Երեւի հենց դա է նաեւ հետեւյալը․

․․․ Եվ որ, մայրիկ, բայց ե՞րբ, քույր իմ, իսկ ի՞նչ
եւ ի՞նչ՝ այն, որ կարմիր յոթ հրեշտակ․․․

Բան հասկացա՞ք․․․ Ես՝ ոչ։ Մտածեցի․ գուցե ուզում է ասել, թե տեսեք, տեսեք, այնքան եմ «հուզումնավառ», որ բարբաջում եմ։ Բայց հիշեցի, որ հեղինակը «հուզումնավառության» մոլի հակառակորդն է։ Ուրեմն, ի՞նչ է սա․․․ Սպասեք, չէ՞ որ տեսաբանը նախազգուշացրել էր, թե «հայերենը սիրում է ինքն իր պոետի հետ խաղի մեջ մտնել»․․․ Հավանաբար այդ խաղերից է։

Կանչում են մանուկ ծխականներին
Ծեքծեքուն լույսի վառ մայրավանքի։

Ճիշտն ասած, այստեղ տատանվում եմ, սա՞ էլ է «սխալ», թե՞ այն մյուսը, որ կապված չէ «լեզվի իմաստային վիճակներին»․․․ Հավանաբար՝ վերջինը։ Մանուկ ծխականներին կանչում են․․․ մաչրավանքի, հասկացա՞ք, ծեքծեքուն լույսի վառ մայրավանքի, ծեքծեքուն լույս ու մառ․․․ Աշխարհի խոսքային ինչպիսի՜ իմաստավորում՝ անիմաստ, անհեթեթ։ Բայց սույն «ծեքծեքունը» չափից ավելի չի՞ ծեքծեքում արդյոք, հեղիակի բառապաշարում՞ Արդյոք չափից ավելի չի՞ «ծեքծեքում» նաեւ ինքնասիրահար հեղինակը՝ իրեն համարելով չքնաղ հանդերի ու պատկերների լրիվ անհայտ նվիրատու»։ Ափսոս, սուղ է տեղը, այլապես մեկ-մեկ ցույց կտայի այդ «չքնաղ» հանգերը։ Գոնե իր սերնդակիցներից շատերի նման անհանգ գրեր անճարակությունը թախցնելու համար։ Իսկ չքնաղ պատկերնե՞րը»։ Ահավասիկ դրանցից մեկը․

այդ լույսն է իր ցոլացմամբ հարբած
գալարվում, ասես իժերի կծիկ։

․․․ ածականի իմաստը հասկանալու համար հարկ է միայն ու միայն հեղինակին դիմել․․․ Հարկ է, որ առհասարակ հեղինակը միշտ ուղեկցի իր ոտանավորներին, քանի որ համարյա չկա տող ու նախադասություն, որ զերծ լինի լեզվական որեւէ մեղանչումից, խճոումից ու հեղինակային բացատրության պահանջ չհարուցի․․․ Բայց «Գարուն» ամսագրի տպաքանակը, կարծեմ, բավական մեծ է, ո՞ր մեկի հետեւից հասցնի մեր քաջընթացիկ» (իր բառն է, Վ․Դ․) հեղինակը եւ եթե հասնի անգամ, կարողանա՞ պիտի պատասխանել այդ հարցերին․․․

Մի խոսքով, գրաբարով, աշխարհաբարով, գավառաբառով, թուրքերենով, ռուսերենով, ինքնահնար անճաշակություններով, անմտություններով, անգրագիտություններով, «կարմիր աղով», «բիլ կաթով» եւ համանման այլ «մթերքներով» եփված անհամ մի շիլա, լեզվական ու մտային, հեղինակի սիրած բառով ասած, «այլասերություն»․․․ Մոտավորապես այսպիսին է մեր քերթողի «ինչպես»-ը, այսինքն՝ արվեստը․․․

Բայց գրականությունը (եւ ոչ միայն գրականությունը) երկու հիմնական բաղկացուցիչ ունի՝ «ինչպես»-ը՝ արվեստը, եւ «ինչ»-ը, այսինքն՝ ասելիքը․ գաղափար- փիլիսոփայություն, աշխարհայացք եւ այլն, եւ այլն։ Ու եթե մեր քերթողի «ինչպես»-ի մասին խոսելը որեւէ դժվարություն չէր ներկայացնում, ապա «ինչ»-ի դիմաց կանգնած եմ շվարած ու վարանած, որովհետեւ պարզապես գոյություն չունի այդ «ինչ»-ը․․․ Սխալ չհասկացվելու համար անմիջապես ասեմ, որ պահանջածս բոլորովին այն չէ, որ հեղինակը բանաստեղծության մակերեսին ինչ-որ սեւեռուն գաղափար դնի, ինչ-որ իմաստություններ փռի իմ դեմ, աֆորիստիկ տողերով զարմացնի ինձ․․․ Ոչ, ինքս չեմ սիրում նման բանաստեղծություններ, թեպետ դրանց գոյության իրավունքն էլ ժխտել չեմ կարող։ Բայց յուրաքանչյուր բանաստեղծություն, լինի դա պարզ բնապատկեր, թե խոստովանանք, հոգեվիճակ, թե տեսիլք, պետք է իր ներքին ասելիքն ունենա։ Անբարեխիղճ չլինելու, հեղինակի այդ ներքին ասելիքն ինչ-որ տեղ հայտնաբերելու հույսով մի քանի անգամ (պատկերացնո՞ւմ եք) կարդացի այդ ոտանավորները, բայց՝ իզուր․․․ Ու դարձյալ հիշեցի մեր հեղինակի խոսքերը․ «Հայերենը սիրում է ինքն իր պոետի հետ խաղի մեջ մտնել»։ Հիշեցի նաեւ նրա՝ չգիտեմ ումից վերցրած ու մեջ բերած «հումնիզմի այլասերված ծամոն» արտահայտությունը։ Հումանիզմը դեն նետեցի, մեծահոգաբար դեն նետեցի նաեւ «այլասերվածը», ու երբ մնաց «ծամոնը», զգացի, որ սույն ոտանավորները կարդալիս ինձ թվում էր, թե հենց ծամոն եմ ծամում, թվում էր նաեւ, թե հեղինակն ինքն էլ դրանք գրելիս ծամոն է գցել բերանը, ծամել ու գրել, ծամել ու գրել․․․ Հիրավի, եթե չունես ցավ ու կորուստ, եթե չես տառապում ներքին պառակտումներից, չես այրվում ինչ-որ կարոտներից, ինքդ քեզ մեղավոր չես զգում շուրջդ կատարվող անարդարությունների, մարդկային կեցության օրեցօր սաստկացող աններդաշնակության, օրեցօր մթագնող քաոսի համար, ոտանավոր գրելն ի՞նչ է, որ, ծամոն ծամելու նման մի բան։ Ասենք, մեր քերթողն ինքն էլ չի թաքցնում դա, գրելով, թե մեր պոեզիայի համար կարեւորը ոչ թե «ինչ»-ն ու «ինչպես»-ն է, այլ «Ով»-ը (ընդգծումն իրենն է- Վ․Դ․)։

Թեեւ հեղինակի հերթական իմաստակություններից է սա, քանի որ այդ «ով»-ը այլ բան չէ, քան «ինչ»-ի եւ «ինչպես»-ի գումարը։ Բայց քանի որ մեր քերթողի «ինչ»-ը ու «ինչպես»-ը ինձ գոնե մոտավոր գաղափար չտվին, թե «ով» է նա, հետեւաբար դարձյալ դիմենք նրա գրականագիտական, «տեսական» մարզանքներին, քանի որ նրա «ով»-ը (իրականը, կենցաղայինը) հենց այդտեղ է եւ հատկապես շեշտված է այն երկխոսության մեջ, որ վարել են ինքն ու մինչ այդ ինձ անհայտ քննադատ Թադեւոս Խաչատրյանը «Գարուն» ամսագրի այս տարվա մարտ ամսվա համարում (հարմար էլ ամիս են ընտրել)։

Թեեւ գրականգետ Սերգեյ Սարինյանը վերջերս այդ երկխոսության մասին «Ավետարան ըստ Մովսես-Թադեւոսի» սրամիտ վերնագրով մի ընդարձակ ու շատ համոզիչ հոդված էր տպագրել «Գրական թերթում» ու ցույց տվել այդ երկխոսության տեսական-գիտական ողջ սնանկությունը, բայց ես էլ պիտի մի թեթեւ անդրադառնամ դրան։ Ուրեմն, սկսում ես կարդալ այդ երկխոսությունը եւ «Շելլինգյան ձեւակերպումը փոխարինվել է»․․․ «Վերեւում Շելլինգի միտքը ես մեջբերեցի»․․․ «միտքդ հիշեցնում է Պլատոնի «Պետությունը»»․․․,

․․․․․ քաղաքական գրարվեստի դեր»․․․, «20-րդ դարի մարգարե» Թ․ Ադորնոյի այս հարցը»․․․, «Նիցշեն գուժեց Աստծո մահը»․․․, «Բնության մահը պատկերանում էր Րյոսկինին»․․․, «Հեգելն էր մարգարեանում»․․․, «Մալարմեն կարծում էր»․․․, «Ինչպես Ռելկեն էր նկարագրում»․․․, «չգիտեմ՝ գրող Տոլստոյն ինչքանով է իրավասու»․․․, «Էլիոթը կասեր»․․․, «Սա էլ Յակոբսոնը»․․․, «Իմ իդեալներից մեկի՝ Նովալիսի ֆրագմենտը»․․․, «Սուրբ Օգոստիանոսի խոսքերով»․․․, «Արդար է նկատում Միխայիյ Էպշտեյնը»․․․, «Ռուսսոն կասեր՝ դաշնագիրը»․․․ Եվ այսպես անվերջ։ Եվ մեջդ ցանկություն է առաջանում աղերսանքով ասել․ բավական է, տղերք ջան, ամոթ է, մեղք եք, չե՞ք զգում, որ նմանվում եք այն գավառական կնոջը, որ բոլոր ունեցած-չունեցած զարդերով զուգվել, եկել է պարահանդես, թե՝ տեսեք, տեսեք․․․ Հասկացանք, «ինտելեկտուալ» տղաներ եք , գիտեք, թե Էլիոթն ի՞նչ կասեր, ի՞նչ կասեր Ռուսսոն, բայց, ախր, դո՞ւք ինչ կասեիք, որ իմանանք՝ Ով եք․․․

Ձեզանից մեկը՝ մեր քերթող-տեսաբանը, բարեբախտաբար ասում է ահա, թե ինչ է ասում․ «Մենք (էլի այս չարաբաստիկ «մենքը») ուրեմն մի ոստույնով նետվեցինք գրականություն ու․․․ թակարդն ընկանք, որովհետեւ մեր գոյությունը եթե ոչ պահպանելու, գոնե մի կերպ քարշ տալու համար ստիպված էինք ինչքան որ գրելու շնորհք, հարյուր, չէ, հազար անգամ ավելի կողմնորոշվելու եւ իրավիճակները «ջոկելու» հանճար ունենալ»․․․ Ընդհատելով քաղվածքն՝ ասեմ, որ գրականության մեջ «մենք» չկա, կա «ես», ուրեմն ծանոթանանք, թե այդ «ես»-ին հատկապես ինչու է պետք եկել «հանճարը»․․․ Պարզվում է՝ պետք է եկել, «․․․ որ կիսենք «այս» թեւի ատելությունը «Այն» թեւի հանդեպ ՄԻԱՌԺԱՄԱՆԱԿ (ընդգծումն իրենն է- Վ․Դ․) չկորցնելով երկու թեւերի համակրանքը, առավոտյան բավարարեինք «մոդեռն» քննադատության պահանջները, կեսօրին հասցնեինք մեր մասին գրախոսություն գրելու անորոշ ակնարկներ արած մի քանի համրակների հետ սուրճ խմել, իսկ երեկոյան իրար հանդիպելիս բամբասեինք, թե առաջիններին եւ թե երկրորդներին՝ քիչ-քիչ կորցնելով իրար աչքերի մեջ նայելու մարդկային տարրական երջանկությունը եւ ամեն մեկս, որպես հատուցում, ձեռքներս, իբր թե անկեղծ համակրանքներից ելնելով, բայց իրականում «գցել-բռնելով», մեկնեինք «ամեն մեկս մի արքայի», լուռ համաձայնելով, որ նրանք մեզ՝ մեր սերնդին (գրականության մեջ սերունդ չկա, կա անհատ- Վ․Դ․) փոխանցեն իրենց որդիների զազիր եւ անմարդկային պայքարի էստաֆետը»։

Բավականին անկեղծ ինքնախոստովանություն, ու թեեւ հեղինակը ձեւացնում է, թե այդ ամենն իրեն չի վերաբերում, թե իր ժամանակի ու «չարաբաստիկ մենքի» պատկերն է դա, բայց իզուր, ազնիվ խոսք, իզուր է հրաժարվում այդպիսի «գեղեցիկ» ու անկեղծ ինքնախոստովանանքից։ Այ, եթե ոտանավորների մեջ կարողանար նույնն անել, բանն այլ կլիներ։ Թե չէ՝ թուխս նստեցի, ձագ հանեցի․․․ որ ի՞նչ․․․ Այո, անկեղծ, հազվադեպ խոստովանություն, բայց ավաղ, կիսատ․․․ Պիտի շարունակելով ասեր, որ այդքան խորամանկելով, այդքան «ծեքծեքելով», ամեն ինչի հետ լուռ համաձայնվելով, գրքեր տպելով եւ քառասունի շեմին կանգնելով, ոչնչի չհասավ, մնաց «չքնաղ հանգերի ու պատկերների լրիվ անհայտ նվիրատու»․․․ Եվ ահա որոշել է ուղղել իրավիճակը, ամեն գնով հայտնի դառնալ, իսկ դրա համար պետք է հաճախակի հոդվածներ գրի, արտառոց մտքերով ջղայնացնի մարդկանց, որ գրեն իր դեմ, հոլովեն անունը․․․ Գիտե, որ հայտնի դառնալու ամենակարճ ճանապարհը մեծություններ տապալելն է ու սկսում է դրանից․ Սայաթ-Նովային ամբողջությամբ, Իսահակյանի Աբու-Լալա-Մահարի պոեմը, Շիրազի պոեմների ու բանաստեղծությունների մի զգալի մասը «գրեթե» դուրս է նետում հայ գրականությունից, Պ․ Սեւակի հարցում փորձում է խորամանկել, բայց չի կարողանում զսպել իրեն ու չասել, որ «մեր լեզուն բոլոր կարգի տրիբուններին իր սահմաններից դուրս է քշում»․․․

Բայց զարմանալի բան՝ դարձյալ լռություն․․․

Եվ ահա, երբ վերոհիշյալ երկխոսության մեջ զրուցակիցը հիշեցնում է, թե նրա երկու հոդվածները (ես մեկին եմ ծանոթ-Վ․ Դ․), «․․․ աննկատ անցան մեր գրական ուշադրությունից», մեր քերթող-տեսաբանի համբերության բաժակը հավանաբար լցվում է, ու նա ինքն իրեն հավանաբար ասում է․ հա՞, եթե այդպես է, հիմա զայրույթս այնպես «հոլանեմ»․․․․․․ այն սերնդի դեմ, որին, իր խոսքով ասած, «քննադատներն այսօր «ավագ» են կոչում (Վ․ Դավթյան, Ս․ Կապուտիկյան, Մ․ Մարգարյան, Հր․ Հովհաննիսյան, Գ․ Էմին)․․․ նկատեցի՞ք, մեր տեսաբանը փորձում է նույնիսկ հեգնել մեր «ավանդույթները» (քննադատներն են կոչում), կարծելով, թե դա իսկապես կոչում է ու ինչ-որ արժանիք։ Ազգային ավանդույթների անունից խոսող սույն տեսաբանի նման վարքագիծն, անշուշտ, ունի իր ճշգրիտ անունը, որ եթե տամ, պիտի թվա, թե զայրացած եմ։

Բայց, որքան նկատել եմ, քննադատությունից սովորաբար զայրանում են ինքնաճանաչողությունից զուրկ, ինքնահիացումով հիվանդ գրողները։ Մինչդեռ նրանք, ովքեր կարողանում են հեռվից նայել իրենք իրենց, գիտեն իրենց ստեղծածի ճշգրիտ կշիռը ու նաեւ իրենց կարողության սահմանները․ արդար քննադատությունը շատ հանգիտ են ընդունում, իսկ անարդարը պարզապես արհամարհում են։ Ես ինձ, թող մեծամտություն չթվա, երկրորդների շարքն եմ դասում, իսկ սույն քննադատությունը, որ անշուշտ միայն ինձ չի ուղղված, պարզապես քննադատություն չեմ համարում, այլ ձախողված, չկայացած բանաստեղծի զայրալի, բայցեւ հուսակտուր ճիչ։

Եվ ընթերցողը, բնականաբար, կարող է հարց տալ․ եթե այդպես է, ինչո՞ւ եք պատասխանում։

Հարցն օրինական է, եւ պատասանելու համար պիտի օգնության կանչեմ Թումանյանին, որը մեկ անգամ չէ, որ կանգնել է նման իրավիճակների դեմ։

«Ինչ պետք է անել, մարդիկ կրիտիկոս են դառել ու իրենք էլ են ցավի մեջ մնացել, մենք էլ․ վերջապես՝ ինչ պետք է անել, հայոց մամուլն է խոսում»։

Այո, հայոց մամուլն է խոսում, իսկ այս դեպքում խոսում է մի ամսագիր, որի կոլեգիայի կազմում կան ինձ համար հարգելի մի քանի հոգի։ Անփորձ ընթերցողը պիտի կարծի, թե այդ մարդիկ էլ են հավանություն տվել այդ հրապարակումներին, չիմանալով, որ նրանք աչքի ծայրով իսկ չեն տեսել ոչ այդ հոդվածը, ոչ այդ երկխոսությունը։ Թեեւ այս վերջինը մտքերի փոխանակության կարգով է տպված, բայց ախր նման կարգով տպվածների մեջ էլ փոխանակության արժանի բան պիտի լինի։

Եվ, այնուամենայնիվ, դժվարությամբ ու խղճի խայթով գրիչ առա, գրելու սույն հոդվածը, քանի որ այս օրերին, երբ հազար ու մի ցավերից ու անարդարություններից ենք կեղեքվում, պատշաճ չէի համարում խոսել նման հարցերից։ Բայց երբ հիշում էի, թե ինչպես համանման, ոչ, առավել թեժ ու տագնապալի օրերի երկու հայ այրամարդ «դինջ» նստել ու, մեծ-մեծ անուններ հիշատակելով, իրենց «իտելեկտուալության» շքերթն են արել, անկեղծոեն զայրանում էի, բայց դարձյալ չէի ուզում գրել․․․

Եվ ահա երկու թե երեք ամիս առաջ հեռուստատեսության ստուդիայում պատահաբար հանդիպելով մեր քերթող-տեսաբանին, բարեւեցի եւ այն է, ուզում էի խոսք բացել նրա հրապարակումներից, որ չմտածի, թե անշուն գյուղ է ընկել եւ ուզածի պես կարող է ասպատակել, երբ հանկարծ տեսա, որ չկա, վայրկյանի մեջ տեսիլք է դարձել ու կողքիցս չքացել․․․

Դարձյալ շատ բան չէի ասելու, հարցնելու էի միայն, թե պատկերացնո՞ւմ է արդյոք, թե ինչպիսի պայմաններում գրական կյանք մտավ այն սերունդը, որի դեմ ինքն այդպիսի չարությամբ ու մաղձով է լցված։ Գիտե՞ արդյոք, որ հենց այդ սերունդն էր, որ իր ձեռքն առավ չարենցյան արգելված պոեզիայի ավանդույթների թելը եւ իր ձայնով խլացրեց աշուղական այն նեյնիմները, որոնցով լցված էր մթնոլորտը։ Պիտի հիշեցնեի, որ այդ սերնդի ներկայացուցիչներից համարյա յուրաքանչյուրի առաջին գիրքը (Էմինի «Նախաշավիղը», Ս․ Կապուտիկյանի «Օրերի հետ»-ը, Մ․ Մարգարյանի «Մտերմությունը», Հր․ Հովհաննիսյանի «Իմ կյանքի երգը») երեւույթ եղավ ժամանակի գրական կյանքում։ Հիշեցնեի, որ հենց այդ սերունդն էր, որ ընկավ ժդանովյան որոշումների դաժան հարվածի տակ։ Հազար անգամ քրքրեցին ու բզկտեցին Ս․ Կապուտիկյանի, Գ․ Էմինի, Մ․ Մարգարյանի գրքերը։ Լավ է, որ ոչ Պ․ Սեւակը, ոչ ես դեռ գրքեր չունեինք։ Իմ առաջին գիրքը շարված էր, ահա-ահա պիտի լույս տեսներ «Ավանգարդի» մատենաշարով, բայց այդ որոշումները ստացվելուց բառացիորեն րոպեներ անց, ցրվեց։ Եվ վերջապես այդ սերունդն էր, որ իրավունք չունենալով ոչ կարգին սեր երգել, ոչ բնություն (ապոլիտիկություն էր), ոչ տխրություն (անկումայնություն էր), ոչ Հայաստան (նացիոնալիզմ էր), այնուամենայնիվ․․․․․․․․․․․․․․ եթե ոչ արժանին մատուցելու, ապա գոնե նրա դեմ չսանձազերծելու այդ մաղձն ու չարությունը, միայն հայտարարությամբ նրա վաստակը չժխտելու այդ արտասովոր կիրքը։

Այսպես, գրում ես, թե այդ սերունդը «մեր բանաստեղծության մեջ ոչ տեսություն կարողացավ ստեղծել, ոչ բանաստեղծություն»․․․ Բայց այստեղ, ինչպես կասեր Թումանյանը, ականջդ տուր ինձ ու կանգնիր․ չանդրադառնալով տեսություն ստեղծելու մասին անհեթեթ պահանջիդ (մտածիր, թե ինչու է անհեթեթ), մի ասա տեսնեմ, եթե բանաստեղծություն չի ստեղծել, այդ ինչպե՞ս է, որ հենց այդ սերնդի բանաստեղծների գրքերը, տպված 30-50 հազար տպաքանակով, իսկույն չքանում են, իսկ քո երեք հազար տպաքանակը փոշոտվում է գրախանութներում․․․ Պատասխանդ գիտեմ․ վիրավորելով մեր ընթերցողներին, գրել ես, թե այդ սերունդը նրան զրկելով «ընթերցման ստեղծագործումի հնարավորությունից», վեր է ածել «մեխանիկական յուրացման ագրեգատի»։ Չգիտեմ, ինչ անուն տամ սրան։ Կարծես ընթերցողը ոչ Թումանյան է կարդում, ոչ Իսահակյան, Տերյան, Վարուժան, Մեծարենց, Չարենց, համաշխարհային ու ռուսական պոեզիա եւ նստած միայն ու միայն այդ սերնդի գրքերն է կարդում ու վերածվում «ագրեգատի»․․․

Ներիր, որ ականջդ բաց չեմ թողնում, դեռ բան ունեմ ասելու։ Գրում ես նաեւ, թե այդ սերունդը իր ընթերցողին զրկեց պոեզիայի եւ նրա լեզվի մշակութային մակարդակը բարձրանալու ունակությունից ու մի երկար ճամարտակությունից հետո (ափսոս, տեղս նեղ է, թե չէ մեջ կբերեի) ավելացնում․ «ԵՎ ԱՀԱ ԱՐԴՅՈՒՆՔՆ ՍՏԱՑՎԵՑ ՄԻ ԸՆԹԵՐՑՈՂ, որը շատ է կարդում, բայց գրագետ չէ, եւ մի լեզու, որով շատ է կարդացվում, բայց կենդանի չէ»։ Խոսքդ շարունակեմ ու ասեմ․ քանի որ, ըստ քեզ, այդ սերունդը «․․․ ծածկեց հայ պոեզիայի անցյալ ու գալիք հորիզոնները», ուրեմն մեղավոր է, որ «արդյունքն ստացվեց» նաեւ մի քերթող-տեսաբան, որ անվերջ գրագիտությունից է խոսում, բայց գրագետ չէ, որ լեզվի մշակութային մակարդակով է մտահոգվում ու տեղն ու տեղը շողշողացնում «արդյունք ստացվեց մի ընթերցող» լեզվական գոհարը, անվերջ թուխս է նստում ու ձագ-ոտանավորներ հանում, որ կենդանի չեն։ Ի՞նչ աներ այդ սերունդը, քեզ համար լիկկայա՞ն բացեր։ Ինչո՞ւ ես ծնողներիդ ու բնության մեղքը բարդում այդ սերնդի վրա։ Եվ, վերջապես, ո՞ր արածիդ բարոյական իրավունքով ես այդպես ափեղ-ցփեղ ու վայրիվերո բարբաջում նրա դեմ։

Ես չեմ ուզում քաղվածաբար մեջ բերել մաղձով, բայց նաեւ տգիտությամբ, չարությամբ, թույնով, վիրավորանքներով, բայց նաեւ անգրագիտությամբ մակարդված այն ամբողջ զազրախոսությունը, որ նետել է նա այդ սերնդի հասցեին, կասեմ միայն, որ ինչպես նկատել եմ, շահարկելով այս հրապարակայնությունը, վարկաբեկելու, ժխտելու, սեւացնելու մոլուցքով են եռում եւ բոլորից բարձր են գոռում հատկապես նրանք, ովքեր ոչինչ չեն արել կյանքում։

Բայց այդ ամենով հանդերձ այս «հրապարակայնություն» կոչվածը, իրոք, հրաշալի բան է։ Մեկը մինչեւ հիմա արգելված նյութերից, ժողովրդի ցավերից ու կարիքներից է խոսում, մեկ ուրիշը բամբասանքը գրական ժանրի է վերածում, թերթն էլ, միամտորեն տպագրելով, քիչ անց ստիպված է լինում հերքել, մյուսն իր տգիտությունն է հպարտությամբ ի ցույց հանում, մի խոսքով՝ իրոք հրաշալի հայելի։ Իսկ ինչ վերաբերում է քեզ, Հակոբ Մովսես (վերջապես անունդ տամ, որ ուրախանաս), հեռվից նայելով, հետդ համարյա երբեք զրուցած չլինելով, կարծում էի համեստ, սուսիկ-փուսիկ, գլուխդ կախ աշխատող, քո չափն իմացող, ինչ-որ բանով Պատրիկյանին հիշեցնող լրագրող ես, եւ, ճիշտն ասած, ինչ-որ կարեկցանք կար մեջս քո նկատմամբ։ Բայց հրապարակումներդ եկան հուշելու, Հակոբ Մովսես (կրկին հոլովեմ անունդ), որ իմ պատկերացրածի ճիշտ հակապատկերն ես։ Եվ քանի որ, քո կարծիքով, պոեզիայի մեջ կարեւորը «Ով»-ն է, ուրեմն, լսի, ընդհանուր գծերով քո «Ով»-ն այսպիսին է․ մի մեծ հավակնություն, ամենագետի ինքնահիացում, դատախազի կեցվածք (բառապաշարիդ մեջ ալիբի բառն անգամ կա) եւ նմանակողի մի փոքրիկ, շատ փոքրիկ ընդունակություն, եւ այդտեղից էլ՝ չարություն, թույն, մաղձ, ատելություն, որ պոեզիայի հակացուցիչներն են։

Բայց ասեմ, Հակոբ Մովսես, դրանից կարեկցանքս քո նկատմամբ չնվազեց, հակառակը, վրան գումարվեց նաեւ խղճահարությունս․․․

* Բազմակետերով նշված են այն փոքրիկ հատվածները (մի քանի բառ), որ վերծանել չեղավ։