Կարին Գրիգորյան
Վերջերս ոչ սովորական գիրք հայտնվեց լուսանկարչությամբ, արվեստով, արեւմտահայերենով ու փիլիսոփայությամբ հետաքրքրվողների ձեռքին՝ «Լուսանկարչություն եւ պատմություն» վերնագրով:
Յուրաքանչյուր հետաքրքրվողի դեպքում՝ եզակի գիրք, դրանով իսկ՝ դրամա: Այսինքն՝ ընթերցանության հաճույքը զուգակցվում է ցավի հետ: Պատճառը նյութն է՝ գիրը եւ ոչ այդքան թեման:
Գրքի հեղինակներն են գերմանացի հրեա մտածող, փիլիսոփա եւ գրականագետ Վալտեր Բենիամինը (1892-1940) եւ նրա ստեղծագործության շուրջ հսկայական ուսումնասիրություն կատարած սփյուռքահայ փիլիսոփա, գրականագետ Մարկ Նշանյանը (1946): Ականատես ենք շատ գրավիչ ու տարօրինակ մի մտավորական հանդիպման, որի առիթներին կանդրադառնանք վերջում:
Հիմա՝ հերթով:
Մարկ Նշանյանը ոչ միայն թարգմանել, այլեւ ուսումնասիրել է Բենիամինի ժառանգությունը՝ ամփոփելով իր աշխատասիրությունը ընդարձակ վերջաբանում: Որեւէ արեւմտյան հեղինակ այսպես բազմակողմանիորեն ներկայացված չէ հայերենով, այսինքն՝ թարգմանական աշխատանքը երբեւէ չի զուգակցվել նմանօրինակ գիտական ուսումնասիրությամբ: Դե, որովհետեւ պայմաններ չկան: Պարզ մարդկային, աշխատանքային պայմաններ, համապատասխան միջավայր, գիտելիք եւ հմտություններ:
Ուրեմն, հաշվի առնենք այն հանգամանքը, որ այս գիրքը սփյուռքահայ մտածողի ներդրումն է, ի վերջո, արեւմտյան մտավոր մշակույթի ներկայացումն է Հայաստանում սփյուռքի շնորհիվ: Եվ ընթերցումը դառնում է ավելի դրամատիկ: Մարկ Նշանյանը պարբերաբար գրում է արեւմտահայերեն1, սակայն երբեւէ ուղղակիորեն չի անդրադարձել լուսանկարչությանը եւ այնպիսի հեղինակի, որն արեւմտյան կրթակարգերում անվիճարկելի հեղինակություն է վայելում, կարճ ասած՝ ամենամեջբերվող հեղինակներից է հումանիտար ոլորտներում:
Բացի այդ, գրքի շնորհանդեսի ժամանակ Նշանյանն արեց մի հետաքրքիր ակնարկ. այսուհետ արեւմտահայերեն լույս տեսնող գրքերի կենտրոնը պետք է լինի Երեւանը:
Դրաման անշեղորեն զարգանում է:
Գիրքն ընթերցելիս ցանկալի է զերծ լինել թերարժեքության բարդույթից, ունենալ երկու փիլիսոփաների զրույցին հետեւելու համբերություն, իմացություն եւ… քննական մտահորիզոն: Ընթերցելիս՝ թարգմանելու ունակություն եւ ցանկություն: Որովհետեւ արեւմտահայերեն է, հընթացս Նշանյանն առաջարկում է նոր՝ հորինված եզրեր, որոնց պարզ տառադարձումներին մենք արդեն հարմարվել էինք:
Օրինակ՝ Բենիամինի հայտնի աուրան՝ մեզ ծանոթ անգլերենից կամ ռուսերենից, թարգմանված է լուսաբակ, տեխնոլոգիան՝ ճարտարարվեստ եւ այլն: Հավելյալ ջանք է պահանջվում տեքստին մոտենալու համար, բայց այդ ջանքերը հատուցվում են, երբ հասնում ենք թարգմանության ավարտին ու Նշանյանի աշխատասիրությանը: Նշանյանը հաճախ ստիպված է ընդարձակ բացատրագրեր տալ առաջաբանում, տողատակերում, վերջաբանի տեքստի մեջ: Անպատկերացնելի է, որ մենք ի զորու կլինենք ամբողջապես ընկալելու, զարգացնելու եւ փոխանցելու այս լեզուն: Այս դեպքում արեւմտահայերենը արեւմտյան մտավոր մշակույթը կրող սփյուռքահայ մտածողի զարգացրած լեզուն է, մեզ ծանոթ, բայց եռակի անծանոթ, փորձառություն չանցած լեզու, բայց որը ստեղծվել է մեզ համար, պատկերացնո՞ւմ եք: Չէ՞ որ գիրքը լույս է տեսել Հայաստանում:
Իսկ Վալտեր Բենիամինի՝ որպես մտածողի նշանակությունը Հայաստանի լուսանկարչության եւ արվեստի ոլորտներում դժվար է որեւէ կերպ գնահատել, քանի որ մենք մեծամասամբ ինքնուս ենք, մեր ընթերցումները պատառիկային են, դիպվածային, ակադեմիականորեն չկանոնակարգված: Ինքնուսների պարագայում հաճախ այս կամ այն հեղինակը դառնում է ուղենիշ, փարոս, խորհրդանիշ:
Բենիամինը 20-րդ դարի ամենասիրված, ուսումնասիրված եւ չհասկացված հեղինակներից է: Նրա ամենահայտնի երկու տեքստերը՝ Լուսանկարչության համառոտ պատմություն (Լուսանկարչութեան կարճառօտ պատմութիւն մը) եւ Արվեստի գործը տեխնիկական վերարտադրելիության ժամանակաշրջանում (Արուեստի գործը ճարտարարուեստական վերարտադրելիութեան ժամանակաշրջանին) այս կամ այն կերպ հայտնի են դառնում նաեւ մեր ուսանողական շրջանակներին: Մինդեռ գրքի բովանդակությունն իր վերջաբանով ունակ է ամբողջության մեջ տալու պատկերի եւ շարժապատկերի (կինո) շուրջ Բենիամինի քննադատությունն ու փիլիսոփայությունը:
Նշանյանն աներեւակայելի աշխատանք է կատարել՝ թարգմանելով Բենիամինին ու գտնելով նաեւ իրեն անձնապես հետաքրքրող հարցերի պատասխանները մարդկության պատմության վրա պատկերի թողած ազդեցության եւ դրա հարուցած հեղափոխությունների վերաբերյալ:
Ըստ Բենիամինի նշանյանական ընթերցման՝ մարդկայնացումը սկսվում է պատկերի ստեղծումով (պատկերն է, որ կ’ընէ մեզ ինչ որ ենք), իսկ ճարտարարվեստները (տեխնոլոգիաները) մեր հավաքական մարմնի ճարտարապետներն են: Եվ լուսանկարչության գյուտով տեղի է ունեցել մի երկրորդ մարդկայնացում (առաջինը՝ երբ մարդը սկսեց նկարել քարայրում): Պատկերի եւ պատկերի վերարտադրելիությունը հեղափոխություն են արել, քանի որ լուսանկարչությունն ու կինոն փոխում են մարդ լինելու ձեւը, տեսակն ու որակը, այսինքն՝ այլ կերպ են նյարդավորում հասարակությունը:
Պրն. Նշանյանին առաջարկածս հարցն է, որին խոստացել է պատասխան մտածել.
Քանի որ ձեր վերջաբանը ձոնել եք լուսանկարիչ Նազիկ Արմենակյանին, եւ Նազիկն էլ ասում է, որ իր համար լուսանկարչությունը նախ եւ առաջ հարաբերություններ են, ուրեմն մարդկային հարաբերություններում սերը, հարգանքը, ընկերությունը կամ արյունակցական հարազատությունը, ի վերջո, որքանո՞վ են ձեւավորվել ըստ այս երկու մարդկայնացումների, ըստ պատկեր ստեղծելու տեխնոլոգիաների:
Բենիամինի՝ նշանյանական ընթերցում գտած թեմաներն ահռելի փիլիսոփայական ընդգրկում ունեն: Կարող եք մուտք գործել Կաֆկայի եւ Բենիամինի, Բենիամինի եւ Ադոռնոյի, Ժորժ Բատայի եւ Բենիամինի արտասովոր առնչակցությունների ու կապերի աշխարհ, բացահայտել, հիանալ, երեւակայել, քննել ու մտածել: Նշանյանը բացում է այդ դուռը մեզ համար, հայերենով:
Դրաման գեղեցիկ է:
Խոստացա հիշատակել գրքի ստեղծման շարժառիթների մասին: Այս գիրքը հնարավոր է դարձել ընկերության շնորհիվ: Այս աշխատանքը Նազիկ Արմենակյանի եւ Մարկ Նշանյանի մտավորական ընկերության պտուղն է, փոխադարձ հարգանքի ու սիրո արգասիքը, որը տարածվում է նաեւ պատկերի ու պատկերաստեղծման փորձընկալումների վրա: Ընկերությունը մեծ ուժ է՝ անկախ համակարգերի գործել-չգործելուց, լինել-չլինելուց: Վայելե՛ք:
Գիրքը լույս է ընծայել «4պլյուս» վավերագրական լուսանկարչության կենտրոնը՝ Գալուստ Գյուլբենկյան հիմնարկության աջակցությամբ:
Կարին Գրիգորյան
1 Տես Պատկեր, պատում, պատմութիւն, հ. 1, հ. 2 Մարկ Նշանեան Երևան, Ակտուալ արվեստ, Հովհաննիսյան ինստիտուտ, 2015-2016
