Վարդան Ջալոյան/Զինե Մամոյանի «Հեկե Դուկե» վեպը

Նախաբան և ամփոփում

Զինե Մամոյանի «Հեկե Դուկե» վեպը, համոզված եմ, դուր կգա ընթերցողին, որովհետև հիասքանչ է գրված: Այն դուր կգա ինտելեկտուալներին, որովհետև էկզիստենցիալ լրջություն ունի: Վեպը այնքան հարազատ ու մոտիկ է կյանքին, համարձակ մահվան ողբերգականության հանդեպ ու զվարճալի, ինչպես «կյանքի անտանելի թեթևությունը»: Հավանաբար այն պատճառով, որ գրված է «աշխարհի ամենասիրուն քաղաքում»`Փարիզում: Զինեն քրդական բանավոր ավանդույթի հարազատ կրողն է, բայց պատմում է «շատ սիրուն և բարի» հայերենով, երբեմն հեգնելով հայերենը եզդիական ոճավորումով: Վեպում տեսանելի ներկա է ֆրանսիականը: Այս երեք մշակույթները խառնուրդ են կազմում, որը վեպին տալիս է դիալոգային և կառնավալային բնույթ:

Իր մայրենի լեզուն հաճախ ես զգում, երբ գրում է եզդիների լեզվով ոճավորված, այդ հատվածներում զգում ես, թե ինչ լուրջ վեճ ունի հայերի և ֆրանսիացիների մշակույթի հետ: Լավ են, զարգացած են, բայց երեք բան չեն հասկանունում՝ մեծ սերը, բարին և սիրունը: Այնպես չէ, որ եզդիները լավ են, բարձր և առավել, միգուցե՝ ավելի շատ թերություններ ունեն: Հետամնաց են և բռի, ու էլի շատ վատ կողմեր ունեն: Իր ինքնությունը արդեն խառն է և խճճված: Զինեն գրում է, որ իր եղբայրների կամ քույրերի նման բարի չէ, բայց միգուցե լավն է: Արտագաղթը փոխում է հայերի, եզդիների, գլոբալ շարժի մեջ քաշված մարդկանց ինքնությունը:

Զինե Մամոյանը «Հեկե Դուկե» վեպը հայկական վեպ չէ, եզդիական-քրդական վեպ չէ, ֆրանսիական վեպ է, որովհետև Ֆրանսիայում ապրող կնոջ մասին է: Այն մշակութային թարգմանություն է, որի բնագիր լեզուն և մշակույթը չենք գտնի: Երեքն էլ հեղինակի համար հարազատ են:

Գիրքը հիշողությունների խճանկար է և Զինեին կարողացել է փոխանցել այդ թանկագին հիշողությունների արժեքը: Նա ուրախանում և տխրում է, զվարճանում և զայրանում, կորցնում և վերագտնում: Ինձ համար Զինեի վեպում ամենակարևորը պարզապես կյանքի, պարզապես երջանկության, պարզապես մահվան, պարզապես տխրության անմիջական ներկայությունն է:

Վեպում երեք կարևոր բան կառանձնացնեի`փոքր գրականություների խնդիրը, արտահայտության խնդիրը և ինքնության խնդիրը:

Փոքր գրականություններ: Զինե Մամոյանի գիրքը և Ժիլ Դելյոզն ու Ֆելիքս Գվատարին

Զինե Մամոյանը եզդի է ազգությամբ: Եզդիները փոքր ժողովուրդ են և նրանց գրականությունը համարվում է փոքր գրականություններից մեկը: Փոքր է, որովհետև գտնվում է միջին, ասենք` հայկական, և մեծ, ասենք` ֆրանսիական գրականությունների ազդեցության տակ: Այն բովանդակությամբ ազգային է, ձևով` գաղութացված ժողովրդի գրականություն:

Ինձ ավելի դուր է գալիս Ժիլ Դելյոզի և Ֆելիքս Գվատարի փոքր գրականության սահմանումը, որ տալիս են իրենց «Ֆրանց Կաֆկա. Փոքր գրականություն» գրքում:¹ Գրքի երրորդ գլուխը նվիրված է փոքր գրականության հղացքին:

Ըստ նրանց՝ փոքր գրականությունը փոքր ժողովուրդների գրականությունը չէ, այլ փոքրամասնության գրականությունը՝ այն, ինչ նա անում է մեծ` ազդեցիկ լեզվի և գրականության ներսում: Ժիլ Դելյոզի և Ֆելիքս Գվատարիի համար փոքր գրականության առաջին առանձնահատկությունը ապատարածքային լինելն է: Կաֆկան տարածքային ինքությունից զուրկ հրեական ժողովրդի գրականություն է: Մյուս օրինակ կարող է լինել իռլանդացի Սեմյուել Բեքեթը, որ գրում էր անգլերեն և ֆրանսերեն:

Ֆ. Կաֆկան տեսնում էր, որ հրեաների գրականությունը անհնար է, բայց նաև անհրաժեշտ է գրելը, գրել հրեային մատչելի գերմաներենով անհնար է, բայց այլ կերպ ևս անհնար է: Չի կարելի չգրել, որովհետև ազգային գիտակցությունը՝ անորոշ կամ ճնշված, անպայման անցնում է գրականության միջով («գրական պայքարը, իրոք, պարզվում է, որ լիովին արդարացված է»): Ըստ Կաֆկայի՝ գերմաներեն գրող հրեան նման է գնչուի, որ գերմանական օրորոցից երեխա է գողանում:

Ժիլ Դելյոզի և Ֆելիքս Գվատարին գրում են. «Փոքր գրականության երկրորդ առանձնահատկությունն այն է, որ նրանց մեջ ամեն ինչ քաղաքական է: Մեծ գրականություններում, ընդհակառակը, անհատական ​​գործերը (ընտանեկան, ամուսնական և այլն) հակված են միավորվել այլ, ոչ պակաս անհատական գործերի, սոցիալական միջավայրի կամ կոնտեքստի հետ: …Փոքր գրականությունը բոլորովին այլ է. նրա նեղ տարածքը ստիպում է ամեն մի անհատական գործ կցել քաղաքականությանը: Սա նշանակում է, որ անհատական գործը​​ դառնում է ավելի ու ավելի պետքական և անհրաժեշտ, խոշորացված է մանրադիտակի տակ, քանի որ նրա մեջ բոլորովին այլ պատմություն է ընթանում»:

Փոքր գրականության երրորդ առանձնահատկությունը այն է, որ նրա մեջ ամեն ինչ ձեռք է բերում կոլեկտիվ արժեք: Փոքր գրականությունում տաղանդները քիչ են մեծ գրականության հանդեպ: Բայց հենց այն պատճառով, որ այն մեծությունների գրականություն չէ, այն ստեղծվում է միայնակության մեջ, և կարող է այլ բան ասել քան մեծությունների գրականությունը: Եվ այդ պատճառով այն միշտ կոլեկտիվ և քաղաքական գործունեություն է:

Փոքր գրականությունը, գործելով մեծ լեզվի մեջ, այն հեղափոխականացնում է: Ֆ. Կաֆկան, Ս. Բեքեթը, Ջ. Ջոյսը դրա վկայությունն են: Նրանք օգտագործում են տարբեր ռազմավարություններ. Ջ. Ջոյսը`ավելցուկի և խիտ պատճառականության միջոցով, Ս. Բեքեթը՝ չորացման և զսպման շնորհիվ, դիտավորյալ ժուժկալության: Ֆ. Կաֆկան ընտրել էր Պրահայի հրեաների աղքատիկ գերմաներենը: Նմանապես, Զինե Մամոյանը ընտրել է Հայաստանի եզդիների հայերենը`պարզ պատմողական, ածականներով և խուճուճներից մաքուր փոքր հայերենը:

Ժիլ Դելյոզի և Ֆելիքս Գվատարին գրում են. «Այսօր քանի՞ հոգի է ապրում մի լեզվով, որը իրենը չէ: Արդեն կամ դեռ չգիտեն իրենց սեփական լեզուն և վատ գիտեք այն հիմնական լեզուն, որը նրանք ստիպված են օգտագործել: Ներգաղթողների և հատկապես նրանց երեխաների խնդիրը: Փոքրամասնությունների խնդիրը: Փոքր գրականության խնդիրը, բայց նաև բոլորիս խնդիրն է. Ինչպե՞ս պոկել փոքրիկ գրականությունը մեր լեզվից, որը կարող է բացել մեր լեզուն…: Ինչպե՞ս դառնալ քոչվոր, միգրանտ և գնչու մեր սեփական լեզվում»:

Զինե Մամոյանի գիրքը այս հարցին պատասխանել է եզդի միգրանտի ճակատագրի միջոցով:

Արտահայտվելը իբրև տխրություն

Եզդիները տարօրինակ են, հայերն էլ, բայց եզդիները՝ ավելի շատ, մանավանդ երբ կարմիր խնձորով խփում են հարսի գլխին:
Եզդիները կամ շատ ուրախ են, կամ շատ տխուր:
«Հեկե Դուկե» վեպից

Զինե Մամոյանի «Հեկե Դուկե» վեպը սկսվում է հերոսուհու առաջին հիշողությունից՝ տատիկի Հեկե Դուկե խաղից, և որ տխուր երեխա է եղել: Խաղը՝ զվարճանքը և տխրությունը, երկու բևեռներ են, որ իրար բացատրում են: Այդ տխրությունը անբացատրելի է.

Տխրությունն անշուշտ պատճառ ունի, ուրեմն իմն էլ ուներ, ու ես շատ փնտրեցի էդ պատճառը երբ որ մեծ էի, շատ մտածեցի դրա մասին, բայց մտածում, մտածում ու չէի գտնում: Հիմա էլ չգիտեմ՝ գտել եմ պատճառը, թե չէ, բայց մտածել հիմա արդեն չեմ սիրում:

Տխրությունը ուղեկցում է հերոսուհու ողջ կյանքը, երբեմն այն արտաքին պատճառներ ունի, երբեմն այն պարզապես համակում է նրան.

Հաճախ ես տխուր եմ, հաճախ օրերն անցնում են, և ուրախ չեմ, բայց մի օր որոշեցի՝ ով որ բողոքում ա, իրենց հետ չխոսեմ, տխուրները՝ ոչինչ, իրենք չեն գոռում ու չեն բողոքում, իրենց ձայնը բարձր չի, իրենք տխուր են, բայց ձայն չեն հանում:

Պատումի մեջ տխրությունը կարևոր դեր ունի, այն կապում է մարդկային պարզ կյանքը և մահվան պատահականությունը: Հերոսուհու մորաքույրը ինքնասպանություն է գործում, սիրած ընկերը մահանում է անբուժելի հիվանդությունից, բանակում ծառայող ազգականը մահանում է, սպանությո՞ւն է, թե՞ ինքնասպանություն …Մահը նույնքան պարզ է, որքան պարզ՝ գոյատևման համար կյանքը: Եզդին տխուր է, եզդի կինը՝ ավելի:

Տխրությունը վեպի պատումի մեղեդին է.

Պապայիս չպատմեցի իմ անձնականը, բայց ինքը հասկացավ, որ միայն կոտրած ձեռքից չի, որ էսքան տխուր եմ, ու սկսեց երգել ինձ համար, երգեց բոլոր-բոլոր երգերն իմ մանկության: Ինչ լավ էր, որ ինքը եկավ, հետը բերեց մանկությունս, մեր հին տունը, գյուղի վանքը, Գարեգինին, Սուրոյին, իմ սիրուն օրերը:

Ես հարցրի Զինեին՝ ինչու եզդիները այսպես պարզ են վերաբերվում մահվանը, կարծես պարզ անհաջողություն լինի: Ու մեռնում են նույնքան թեթև, որքան ապրում են: Վեպի հերոսուհին այդպիսին չէ, մահվան անմիջականությունը չկա: Կյանքի և մահվան միջև նա ստեղծել է միջնորդավորող օղակ՝ տխրության զգացումը: Նա չի սգում, նրան համակում է օվկիանոսի պես անծայրածիր տխրության զգացում:

Տխրությունը, ինչպես հասկանալի է դառնում, այն զգացմունքային տարածությունն է, որտեղ համատեղվում են երեք մշակույթները՝ եզդիականը, հայկականը և ֆրանսիականը:

Ինքնությունը «Հեկե Դուկե» վեպում.

Զինե Մամոյանը միգրանտ գրող է, ով իր մեջ ներառում է ֆրանսիական, քրդական-եզդիական, հայկական մշակութային արմատներ: Դա հեշտ չէ, որովհետև պահանջվում է ներքին հոգեկան հանդուրժողականություն: Դա նման է մի տան, որտեղ ապրում են երեք չարաճճի, կռվարար երեխաներ, և որոնց հանդարատեցնելու համար մեծ համբերություն է պահանջվում: Սա այն վիճակն է, որ հետգաղութային գրական տեսությունը անվանում է «հոսող ինքնություն» կամ the hyphoneted self`«ինքնություն տարբեր աշխարհների միջև»:

Զինե Մամոյանի ինքնությունը հիբրիդային` խառնուրդային է: Հիբրիդությունը կարելի է մեկնաբանել որպես գործընթաց և միևնույն ժամանակ՝ որպես համասեռացման պահ, երբ օտար, տարբերվող սուբյեկտները միաձուլվում են և սկսում են գոյություն ունենալ իբրև միմյանց լրացում: Հիբրիդությունը ենթադրում է հետևյալ տարրերը. 1) միաձուլում կամ 2) ազգությունների, կրոնների, էթնիկական խմբերի, սեռերի, դասերի անհամատեղելի խառնուրդ: Այս դեպքում հիբրիդությունը սինկրետիկ բնույթ է կրում, և անընդհատ փորձարկվում է ինքնության կայունությունը: Հիբրիդության գաղափարը հակադրվում է «մաքուր», «վավերական», «պարտադիր» ինքնությանը: Փոխարենը շեշտվում են «հետերոգենության» առանձնահատկությունները, տարբերությունները, խառնուրդի անխուսափելիությունը:

Կարդանք վեպը հիբրիդային ինքնության հղացքի միջոցով:

Նախ ակնհայտ է, թե որքան կարևոր դեր է կատարում հիշողությունը վեպում: Հերոսուհու անձնական հիշողությունը անցնում է եզդիական-քրդական, հայկական, ֆրանսիական մշակութային հիշողությունների միջով: Հիշողությունը ձայնի պես տատանվում է, կարծես մի մեղեդուց անցնում է մյուսին: Եթե ծանոթ չլինեի եզդիական-քրդական բանավոր-բանահյուսական ավանդույթին, շատ բան չէի հասկանա: Կամ հայկական մշակույթին, կան ֆրանսիական: Վեպը գրված է հայերեն, բայց նրա տարբեր հատվածներ այլ կերպ են հնչում: Մի տեղ քրդերեն, մյուս տեղ հայերեն կամ ֆրանսերեն: Ձայնը այլ բան է, քան լեզուն: Լեզուն կարող է լինել ֆրանսերեն, բայց ձայնը քրդերեն:

Հայ վաճառականները ասացվածք ունեն. Քանի լեզու գիտես, այնքան մարդ ես: Արևելագետների գիտեմ, որ տասնյակ լեզուներ գիտեն, բայց հայ ազգայնական են կամ ամերիկյան իմպերիալիստ: Ինքնությունը ամուր կապված է հայկական աշխարհի կամ ամերիկյան ռազմա-արդյունաբերության հետ: Այս համեմատությունը պերճախոս է: Լեզուներ իմանալը քիչ է, պետք է թարգմանիչ լինել, Վալտեր Բենիամինի մատնանշած իմաստով:

Վալտեր Բենիամինի՝ թարգմանության տեսության մասին շատ է գրվել: Բայց այն շատ առարկայական է: Բոդլերի թարգմանության մեջ փառաբանվում է ֆրանսերենը գերմաներենի մեջ: Փառաբանությունը դարձնում է թարգմանությունը սրբազան գործողության մաս: Ասենք, ինչպես Մաշտոցի Աստվածաշնչի թարգմանությունը պարզապես վերաշարադրանք չի, այլ Աստվածաշնչի փառաբանություն հայերենում, սրբազանի փառաբանություն հայերենով, որ ինքը` հայերենը, արդեն հաղորդակցված սրբազանի հետ, դառնում է սուրբ:

Ուրեմն, եթե կարդում ենք Հեկե Դուկեն, իբրև թարգմանություն, իբրև լեզուների փառաբանություն, լսում ու տեսնում ենք տարբեր լեզուները փառաբանության մեջ, ամեն լեզուն դառնում է փառաբանված, առնչված սրբազանի հետ: Բայց ոչ ինչպես Մաշտոցի մոտ՝ իբրև Աստծո փառաբանություն, ոչ էլ իբրև մարդու փառաբանություն, այլ այն ամենի, որ մարդու համար կարևոր է:

Ուրեմն, գոյության բոոր ձեւերը փառաբանվելու հնարավորություն են ստանում. Զինե Մամոյանի վեպում՝ կյանքը, սերը, տխրությունը: Ամեն լեզու, հաղորդակցված կյանքի, սիրո, տխրության հետ, դառնում է թարգման մարդու անհատական գոյության համար: Բայց նրանցից ոչ մեկը ամեն մեկը անկարող է լինել թարգման, եզակի, ունիվերսալ լեզու մարդկային գոյության համար: Հարկավոր են շատ լեզուներ՝ արևմտյան, արևելյան: Ի՞նչ կաներ քրդական սերը իր մենության մեջ: Կամ հայկականը` կգժվեր Անուշի նման: Ամեն զգացում թարգմանի կարիք ունի:

«Հեկե Դուկե» վեպում կյանքը, սերը, տխրությունը թարգմանված են երեք լեզվով: «Հեկե Դուկե» վեպում բազմամշակութայնությունը անհրաժեշտ միջոց է մարդկային գոյության իմաստը հասկանալու համար:

1 Deleuze G., Guattari F. Kafka: Toward a Minor Literature / Transl. by D. Polan. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1986. Ռուսերեն՝ ЖильДелёзиФеликсГваттари. КАФКА: ЗА МАЛУЮ ЛИТЕРАТУРУ — М.: Институт общегуманитарных исследований, 2015 — 112 с.