I
Ներկայիս պատերազմի մասին չէ, որ ուզում եմ խոսել, այլ ընդհանրապես պատերազմի։ Ի՞նչ է իրենից ներկայացնում պատերազմը։ Ինչպե՞ս փիլիսոփայաբար իմաստավորել այն։ Մակերեսային հայացք գցելու դեպքում պատերազմը նյութական զանգվածների շարժումն ու բախումն է, մարմնական բռնությունը, սպանությունը, հաշմումը, հրեշավոր մեխանիկական սարքավորումների գործունեությունը։ Թվում է, թե պատերազմը բացառապես խորասուզում է նյութի մեջ եւ ոչ մի կապ չունի ոգու հետ։ Հոգեւոր մարդիկ հաճախ հեշտությամբ երես են թեքում պատերազմից, ինչպես արտաքին նյութական ինչ-որ բանից, ինպես բռնությամբ պարտադրված օտարածին չարիքից, որից կարելի է եւ պետք է հեռանալ դեպի հոգեւոր կյանքի բարձր ոլորտները։
Ոմանք մերժում են պատերազմը դուալիստական տեսանկյունից, համաձայն որի նյութական ոլորտը՝ արտաքին, պարտադրված, գոյություն ունի հոգեւորից միանգամայն ինքնուրյուն եւ հակադրվում է վերջինիս՝ ներքինին եւ ազատին։ Բայց ցանկացած նյութական միայն հոգեւոր իրականության նշանն ու խորհրդանիշն է, ամբողջ արտաքինը ընդամենը ներքինի ցուցադրությունն է, ամեն ստիպող եւ բռնացող բան սխալ ուղղորդված ազատությունն է։ Ներքնապես պատերազմը իմաստավորել հնարավոր է միայն մոնիստական, ոչ թե դուալիստական տեսանկյունից՝ այսինքն, տեսնելով դրանում հոգեւոր իրականության մեջ կատարվողի նշանները։ Կարելի է ասել, որ պատերազմը տեղի է ունենում երկնքում, կեցության այլ չափումների մեջ, ոգու խորքում, իսկ նյութական հարթության վրա երեւում են միայն խորքում կատարվողի արտաքին նշանները։ Սպանությամբ ավարտվող մարմնական բռնությունը ինքն իրենով գոյություն ունեցող, ինքնուրույն իրականություն չէ։ Այն հոգեւոր բռնության նշանն է, որ տեղի է ունեցել չարի հոգեւոր իրականության մեջ։ Պատերազմի էությունը՝ որպես նյութական բռնության, զուտ արտացոլող է, նշանային, ախտանշանային, բայց ոչ ինքնուրույն։ Պատերազմը չարիքի աղբյուր չէ, այլ արձագանք է չարի նկատմամբ, ներքին չարության եւ հիվանդության առկայության նշան։ Պատերազմի էությունը սիմվոլիկ է։ Այդպիսին է ցանկացած նյութական բռնության էությունը՝ այն միշտ երկրորդաստեղծ է, ոչ թե առաջնաստեղծ։ Հոգեւոր իրականության հայտնի վիճակը, որի մեջ գտնվում է մարդկությունը, անխուսափելիորեն պիտի կիրառի իբրեւ գործիքներ նյութական նշանները, առանց որոնց հոգեւոր կյանքը չի կարող ինքն իրեն իրականացնել։ Իր հոգևոր կյանքն արտահայտելու համար մարդը պետք է շարժի ձեռքերը, ոտքերը, լեզուն՝ այսինքն դիմի նյութական նշանների, առանց որոնց անհնար է սեր կամ ատելություն արտահայտել, հնարավոր չէ կամք եւ ձգտումներին ունենալ, հասնել ինչ-որ բանի։ Եվ պատերազմը ձեռքերի ու ոտքերի, զանազան գործիքների շարժման բարդ համակարգն է, որ գործի է դրվում մարդու կամքով: Սկզբունքորեն առանց նյութական նշանների և գործիքների հոգևոր կյանքի հնարավորությունը հնարավոր է, բայց սա առաջարկում է հոգևոր իրականության մեկ այլ մակարդակ, որին դեռ չեն հաջողել հասնել մարդկությունն ու աշխարհը:
Կան հիվանդություններ, որոնք ուղեկցվում են դեմքի վրայի ցանով: Այդ ցանը պարզապես ներքին հիվանդության նշան է: Հիվանդության արտաքին նշանների վերացումը միայն ներս է մղում հիվանդությունը եւ կարող է նույնիսկ ավելի խորացնել այն: Հարկ է հենց ներքին հիվանդությունը բուժել: Պատերազմի չարիքը մարդկության ներքին հիվանդության նշան է: Նյութական բռնությունները և պատերազմի սարսափները պարզապես ցան են մարդկության մարմնի վրա, որը չի կարող վերացվել արտաքին և մեխանիկական եղանակով: Մենք բոլորս ենք մեղավոր մարդկության այդ հիվանդության համար, որ դուրս է տալիս պատերազմի տեսքով: Երբ թարախապալարները կտրվում են, պետք չէ չարիքը տեսնել կտրվածքի մեջ։ Երբեմն այդ կտրվածքը հարկ է բռնի կերպով անել կյանքը փրկելու համար:
Հոգևոր իրականության խորքում վաղուց սկսվել է համաշխարհային պատերազմ, համաշխարհային թշնամանք, ատելություն և փոխադարձ ոչնչացում: Եվ 1914-ի հուլիսի վերջին սկսված պատերազմը սոսկ խորքում ընթացող հոգևոր պատերազմի և մարդկության ծանր հոգևոր հիվանդության նյութական արտահայտությունն է: Այս հոգեւոր ախտի ու հոգևոր պատերազմի մեջ առկա է բոլորի համերաշխիքը, և ոչ ոք չի կարող խուսափել ներքին չարության, ներքին սպանության հետևանքներից, որի մեջ բոլորս ապրում էինք: Պատերազմը չարիք չստեղծեց, այն միայն բացահայտեց չարիքը: Ամբողջ ժամանակակից մարդկությունն ատելություն և թշնամանք էր շնչում: Ներքին պատերազմն ընդամենը ծածկված էր խաղաղ, բուրժուական կյանքի մակերեսային շղարշով, և այդ բուրժուական աշխարհի կեղծիքը, որը շատերին հավերժ էր թվում, պետք է բացահայտվեր։ Խաղաղ, բուրժուական կյանքի ընթացքում մարդկային կյանքի ոչնչացումը պակաս սարսափելի չէ, քան այն, որ տեղի է ունենում պատերազմի ժամանակ:
II
Ավետարանն ասում է, որ պետք է ավելի շատ վախենալ նրանցից, որ սպանում են հոգին, քան նրանցից, որ սպանում են մարմինը: Ֆիզիկական մահը պակաս սարսափելի չէ, քան հոգեւորը: Իսկ պատերազմից առաջ, խաղաղ կյանքում մարդկային հոգիները սպանվում էին, մարդկային ոգին հանգչում էր, եւ դա այնքան սովորական էր, որ դադարեցին նկատել սպանության սարսափը: Պատերազմում ավիրում են մարդու ֆիզիկական պատյանը, մինչդեռ նրա միջուկը՝ նրա հոգին, կարող է ոչ միայն մնալ չավիրված, այլև կարող է նույնիսկ վերածնվել: Շատ բնութագրական է, որ պատերազմից ու պատերազմի ժամանակ տեղի ունեցող սպանությունից ամենից շատ վախենում են պոզիտիվիստները, որոնց համար ամենակարևորն այն է, որ մարդը լավ ապրի երկրի վրա, և որոնց համար կյանքը սահմանափակվում է ունեցած փորձով: Նրանց համար, որ հավատում են հավերժական հոգևոր կյանքին և երկրային բարիքները գերազանցող արժեքներին, պատերազմի սարսափները, ֆիզիկական մահը այնքան էլ վախեցնող չեն: Սրանով է բացատրվում, որ սկզբունքային պացիֆիստները ավելի շատ են հումանիստ պոզիտիվիստների շրջանում, քան քրիստոնյաների մեջ: Կրոնական աշխարհայացքը ավելի խորությամբ է տեսնում մատվան ողբերգությունը, քան պոզիտիվիստական մակերեսային հայացքը: Պատերազմը ահավոր չարիք է և մեծ ողբերգություն, բայց չարիքն ու ողբերգությունը արտաքին ֆիզիկական բռնության և ոչնչացման փաստի մեջ չեն, այլ շատ ավելի խորը: Եվ այդ խորության վրա չարիքն ու ողբերգությունը միշտ տրված են պատերազմից եւ բռնություններից առաջ:
Պատերազմը միայն երեւակում է չարիքը, դուրս է բերում այն ջրի երես։ Մարմնական բռնության եւ մարմնական սպանության արտաքին գործոնը չի կարելի դիտարկել որպես ինքնուրույն չարիք, որպես չարի աղբյուր։ Հոգեւոր բռնությունն ու հոգեւոր սպանությունն ավելի խորն են նստած։ Իսկ հոգեւոր բռնության միջոցները շատ նուրբ են, եւ հեշտ չէ դրանք որսալը։ Մարմնական բռնության նշաններ չպարունակող այլ հոգեւոր շարժումներն ու հոսանքները, այլ բառերը, այլ զգացմունքներն ու գործողություններն առավել մահաբեր են, քան կոպիտ մարմնական բռնությունն ու ավերը։
Մարդու պատասխանատվությունը պետք է ընդարձակվի ու խորացվի։ Եվ իսկապես, մարդն ավելի հաճախ է բռնարար եւ մարդասպան, քան կռահում է այդ մասին, եւ քան ուրիշները կռահում են դա նրա մասին։ Չի կարելի միայն պատերազմի մեջ տեսնել բռնություն եւ սպանություն։ Մեր ամբողջ խաղաղ կյանքը խարսխված է բռնության եւ սպանության վրա։ Եվ մինչեւ ներկայիս համաշխարհային պատերազմի սկիզբը մեր սովորական կյանքում մենք սպանում ու բռնանում էինք ոչ ակաս, քան պատերազմի ժամանակ։ Պատերազմը միայն բացահայտեց եւ նյութական հարթություն տեղափոխեց մեր հին բռնություններն ու սպանությունները, մեր ատելությունն ու թշնամանքը։ Կյանքի խորքում կա մութ, իռացիոնալ աղբյուր։ Նրանից սկիզբ են առնում ծանր, ողբերգական հակասություններ։ Եվ մարդկությունը, որ այդ մութ, հնադարյան տարրերքը իր մեջ չի լուսավորել աստվածային լույսով, անխուսափելիորեն անցնում է պատերազմի սարսափի ու մահվան միջով։ Պատերազմի մեջ կա նրան ներհատուկ հին մեղքի քավություն։ Մարդկությանը տրված չէ հին չարիքի եւ հնամենի մթան մեջ մնալով խուսափել դրանց ներհատուկ հետեւանքներից, որ լինում են պատերազմի սարսափների տեսքով։ Պացիֆիստների՝ պատերազմից խուսափելու վերացական ցանկության մեջ ինչ-որ վատ բան կա։ Դա պատասխանատվությունը սեփական ուսերից թոթափելու ցանկությունն է։ Պետերազմը ներունակ պատիժ է եւ ներունակ քավություն։ Պատերազմում ատելությունը վերաձուլվում է սիրո, իսկ սերը՝ ատելության։ Պատերազմի մեջ հպվում են ծայրահեղությունները, եւ դիվային մթությունը միահյուսվում է աստվածային լույսին։ Պատերազմը կեցության բուն հակասությունների նյութական դրսեւորումն է, կյանքի իռացիոնալության բացահայտումը։ Պացիֆիզմը կյանքի իռացիոնալ մթության ռացիոնալիստական ժխտումն է։ Անհնար է հավատալ հավերժ ռացիոնալ աշխարհին։ Պատահական չէ, որ «Ապոկալիպսիսը» կանխագուշակում է պատերազմներ։ Եվ չի կանխագուշակում խաղաղ քրիստոնեություն եւ համաշխարհային պատմության անցավ ավարտ։ Ներքեւում արտացոլված է նույնը, ինչ վերևում, գետնին նույնն է, ինչ երկնքում: Իսկ վերեւում՝ երկնքում, Աստծո հրեշտակները գոտեմարտում են սատանայի հրեշտակների հետ: Տիեզերքի բոլոր ոլորտներում փոթորկում է կրակի կատաղի տարրերքը եւ ընթանում պատերազմ։ Եվ երկրի վրա Քրիստոսը ոչ թե խաղաղություն բերեց, այլ թուր։ Սրա մեջ է քրիստոնեության խոր անտինոմիան. քրիստոնեությունը չի կարող պատասխանել չարին չարությամբ, դիմադրել չարին բռնությամբ, միաժամանակ քրիստոնեությունը պատերազմ է, աշխարհի բաժանում, մաքառում՝ մինչեւ քավության վերջ խավարի ու չարի մեջ։
Քրիստոնեությունը ամբողջությամբ հակասություն է։ Եվ քրիստոնեության վերաբերմունքը պատերազմին ճակատագրական կերպով հակասական է։ Քրիստոնեական պատերազմն անհնար է, ինչպես անհնար են քրիստոնեական պետությունը, քրիստոնեական բռնությունն ու սպանությունը։ Սակայն կյանքի ողջ սարսափը՝ որպես խաչ եւ մեղքի քավություն, հաղթահարվում է քրիստոնեությամբ։ Պատերազմը մեղք է, բայց այն միաժամանակ նաեւ մեղքի քավություն է։ Պատերազմի մեջ անօրեն, մեղավոր, չար կյանքը խաչին են բարձրացվում։
III
Մենք բոլորս մեղավոր ենք պատերազմի համար, բոլորս պատասխանատու ենք եւ չենք կարող մեր ուսերից թոթափել համերաշխիքը։ Չարիքը, որ ապրում է մեզնից յուրաքանչյուրի մեջ, դրսեւորվում է պատեազմի ընթացքում, եւ մեզնից ոչ մեկի համար պատերազմը արտաքին ինչ-որ բան չէ, որից կարելի է երես թեքել։ Հարկավոր է պատասխանատվություն վերցնել մինչեւ վերջ։ Եվ մենք անընդհատ սխալվում ենք՝ կարծելով, թե թոթափում ենք պատասխանատվությունը կամ ընհանրապես չենք ընդունում այն։ Պետք չէ պատերազմին մասնակցությունն ու դրա համար պատասխանատվությունը ուղիղ հասկանալ՝ որպես արտաքին բան։ Մենք բոլորս այսպես թե այնպես մասնակցում ենք պատերազմին։ Արդեն իսկ նրանով, որ ես ընդունում եմ պետությունը, ընդունում եմ ազգությունը, զգում եմ համաժողովրդական համերաշխիքը, ռուսներին հաղթանակ եմ ցանկանում, այս ամենով ես արդեն իսկ մասնակցում եմ պատերազմին եւ պատասխանատու եմ դրա համար։ Երբ ես հաղթանակ եմ ցանկանում ռուսական զորքին, ես հոգեպես սպանում եւ պատասխանատվություն ու մեղք եմ վերցնում այդ սպանության համար։ Ստորություն կլիներ ուրիշների վրա գցել սպանությունը, որը պետք է նաեւ ինձ, եւ ինքս իմ առջեւ ձեւացնել, թե այդ սպանությանը ես մասնակից չեմ։ Նրանք, որ միս են ուտում, մասնակցում են կենդանիների սպանությանը եւ պարտավոր են գիտակցել այդ սպանության համար իրենց պատասխանատվությունը։ Երեսպաշտություն է ձեւացնելը, թե ինքներս երբեք չենք բռնանում եւ չենք սպանում, նույնիսկ ընդունակ չենք դրան, որ ուրիշներն են կրում այդ պատասխանատվությունը։ Մեզնից յուրաքանչյուրը օգտվում է ոստիկանության ծառայությունից, ունի դրա կարիքը, եւ երեսպաշտություն է ձեւացնելը, թե ոստիկանությունն ինձ համար չէ։ Ցանկացած մեկը, որ անկեղծորեն ցանկանում է դուրս շպրտել գերմանացիներին Ռուսաստանի սահմաններից, հոգեպես սպանում է ոչ պակաս, քան սվինամարտի գնացող զինվորները։ Սպանությունը ոչ թե ֆիզիկական, այլ բարոյական երեւույթ է եւ այն կատարվում է առաջին հերթին հոգեւոր կերպով։ Կրակող եւ սրախողխող անող զինվորը սպանության համար պատասխանատու է ավելի քիչ, քան նա, ով ղեկավարող կամք ունի առ հաղթանակ թշնամու հանդեպ, որ անմիջապես ինքը չէ հասցնում մարմնական հարվածը։ Բարոյապես պախարակելի է բռնության եւ սպանության մեղքից լիովին ազատ ու մաքուր մնալու ցանկությունը՝ միաժամանակ ինքդ քեզ համար, քո հարազատների, քո հայրենիքի համար ցանկանալով այն, ինչ գնվում է բռնության եւ սպանության միջոցով։ Քավություն կա հենց մեղքը քո վրա վերցնելու մեջ։ Մեղավորությունը մաքրությունից բարոյապես բարձր է։ Սա բարոյական պարադոքս է, որը պետք է խորապես վերլուծել։ Բացառապես սեփական մաքրությանը, սեփական սպիտակ հագուստի պահպանությանը ձգտելը բարձր բարոյական վիճակ չէ։ Բարոյապես առավել բարձր է մերձավոների համար պատասխանատվություն ստանձնելը՝ ընդունելով ընդհանուր մեղքը։ Ես կարծում եմ, որ ամբողջ մշակույթի հիմքում նույն մեղքն է, որ ընկած է պատերազմի հիմքում, քանի որ այն ամբողջությամբ ծնվում ու զարգանում է բռնության մեջ։ Սակայն չարիքը, որ ստեղծում է մշակույթը, եւ չարիքը, որ ստեղծում է պատերազմը, առանջնածին չէ, այլ երկրորդաստեղծ, այն պատասխանն է չարին, որ ի սկբանե էր, մթությանը, որ գրկել է կյանքի նախահիմքը։
IV
Պատերազմին հնարավոր չէ վերաբերվել կուրադավան ռացիոնալիզմով։Կյանքը գնահատելիս կուրադավան աբսոլյուտիզմը միշտ անկյանք է, բռնի, միշտ առկա է շաբաթի փարիսեցիական գերամեծարումը մարդու նկատմամբ։ Բայց մարդը բարձր է շաբաթից, եւ շաբաթը չպիտի կյանքի բացարձակ սկզբունք լինի։ Հնարաոր է եւ ցանկալի միայն կենսականորեն ճկուն բարոյականությունը, որի համար աշխարհում ամեն բան անհատական ստեղծագործական խնդիր է։ Հարաբերականի ոլորտում կիրառելի չէ բացարձակը։ Պատմա-մարմնական աշխարհում չկա բացարձակ ոչինչ։ Հնարավոր է բացարձակ կյանք, սակայն հնարավոր չէ բացարձակը կիրառել հարաբերական կյանքի նկատմամբ։ Բացարձակ կյանքը կյանքն է սիրո մեջ։ Բացարձակ կյանքում չեն կարող լինել պատերազմ, բռնություն եւ սպանություն։ Սպանությունը, բռնությունը, պատերազմը հարաբերական, պատմա-մարմնական, ոչ աստվածային կյանքի նշաններն են։ Պատմական մարմնում, նյութական սահմանափակման մեջ անհնար է բացարձակ աստվածային կյանք։ Մենք ապրում ենք բռնության մեջ, քանի որ ապրում ենք ֆիզիկական մարմնում։ Նյութական աշխարհի օրենքները բռնութան օրենքներ են։ Բռնության եւ պատերազմի բացարձակ հերքումը հնարավոր է միայն որպես խորապես անհատական երեւույթ, այլ ոչ որպես կանոն եւ օրենք։ Դա ոգեշնչում է ենթադրում՝ հաղթող «աշխարհը» եւ նրա ժառանգական օրենքը, մարդկային մարմնի պայծառացումը այլ լույսով։ Սակայն այս աշխարհի նյութի մեջ կյանքի նկատմամբ չի կարելի կիրառել բացարձակը, որպես օրենք եւ կանոն։ Ավետարանը կյանքի օրենք չէ։ Բացարձակը չեն ընդունում, դրան հասնում են։ Բացարձակ կյանքը փառավոր կյանք է՝ ոչ կյանք, որը ենթակա է օրենքին ու կանոնին։ Բացարձակի օրինապաշտ կիրառությունը հարաբերականի դեպքում հենց այն շաբաթապահությունն էր, որ նշավակեց Քրիստոսը։
Չարիքին բռնությամբ չդիմադրելու բացարձակ ճշմարտությունը կյանքի օրենքը չէ այս քաոսային ու մութ աշխարհում՝ ընկղմված նյութական հարաբերականության մեջ, ներծծված բաժանությամբ եւ թշնամանքով։ Թող այս աշխարհը ունենա բացարձակ կյանք սիրո մեջ։ Միայն սա կարելի է ցանկանալ եւ սրան կարելի է ձգտել։ Տեղի է ունենում դա խորհրդավոր եւ անտեսանելի կերպով, ինչպես աննկատ գալիս է Աստծո Արքայությունը։ Բայց խորապես անիմաստ է ցանկանալ արտաքին աշխարհը եւ մերժել ցանկացած արտաքին բռնություն՝ թողնելով ներքին աշխարհը նախկին քաոսի, խավարի, չարության ու թշնամանքի մեջ։ Դա ոչինչ չի նշանակում։ Բացարձակ օրենքի պարտադրումը կյանքին կուրադավանություն է՝ զրկված որեւէ ներքին իմաստից։ Ցանկանալ կարելի է միայն ներքին առողջություն, ոչ թե առողջության արտաքին տպավորություն ներքին հիվանդության պարագայում։ Չի կարելի չափազանց ուժեղ ընդգծել, որ Քրիստոսի սերը ոգու նոր, օրհնյալ կյանքն է, ոչ թե օրենք հարաբերականորեն նյութական կյանքի համար։ Ահա թե ինչու է անսահման բարդ քրիստոնեության վերաբերմունքը պատերազմին։
Պատերազմը կարելի է ընդունել միայն ողբերգությամբ եւ տառապանքով։ Պատերազմի նկատմամբ կարող է լինել միայն անտինոմիկ վերաբերմունք։ Դա համաշխարհային կյանքի ներքին խավարի, ներքին չարության հյուծումն է, մեղքի եւ քավության ընդունումը։ Բարեհոգի, լավատեսական, բացառապես ուրախ վերաբերմունքը պատերազմին անընդունելի եւ անբարո է։ Մենք եկ ընդունում, եւ մերժում ենք պատերազմը։ Մենք ընդունում ենք պատերազմը հանուն նրա մերժման։ Միլիտարիզմն ու պացիֆիզմը նույն կեղծիքն են։ Երկու դեպքում էլ կյանքի նկատմամբ արտաքին վերաբերմունքն է։ Պատերազմի ընդունումը կյանքի ողբերգական սարսափի ընդունումն է։ Եվ եթե պատերազմի մեջ կա վայրենացում եւ մարդկային կերպարանքի կորուստ, ապա դրա մեջ կա նաեւ մեծ սեր՝ սեկված խավարի մեջ։
1916 թ․
Թարգմանությունը՝ Գրողուցավի։
