– Մեր հասարակության մեջ անընդհատ դժգոհություն կա գրողներից, որոնք չեն խառնվում քաղաքականությանը, մյուս կողմից «խառնվել» ասելով՝ հասկանում են ամբիոնից ելույթ ունենալը կամ հրապարակախոսությունը, և գրականության մեջ քաղաքական թեմատիկայի ներմուծմանը վատ են վերաբերվում նաև նրանք, ովքեր դժգոհում են գրողների անտարբերությունից։ Շուրջ քսան տարի է՝ շփվում եմ հայկական ամենատարբեր գրական շրջանակների հետ, և բոլոր «տեսակի» գրողներն են բացասական վերաբերվում գրականության քաղաքականացմանը։ Արդյո՞ք այդ մտածողությունը չի սպառել իրեն և հնացած չէ։
– Նոր գրականությունը իննսունինը տոկոսով քաղաքականացված է, քանի որ դա ազգային գրականություն է։ Մոտավորապես երկու հարյուր տարի առաջ գրականության և արվեստի մեջ տեղի ուեցավ նշանավոր հեղափոխությունը, երբ արվեստն ու գրականությունը միմետիկից դարձան էսթետիկ։ Միմետիկ նշանակում է նմանվել, օրինակի համար՝ դասական հեղինակներին։ Երբ առաջանում է էսթետիկա գիտությունը, առաջ է քաշում այն դրույթը, որ գրականությունն ու արվեստը այլևս չպիտի նմանվեն, իսկ դա նշանակում է, որ գրականությունն էլ, արվեստն էլ ազատվում են հեղինակություններից։ Ի՞նչ հեղինակություններ գոյություն ունեն։ Դրանք երեքն են։ Մեկը պետությունն է, ազգը, էթնոսը, երկրորդը կրոնական հեղինակություններն են, և երրորդը՝ ընտանիքը, ինչպես ասում են՝ ընտանեկան սրբությունները։ Ուրեմն, երեք հեղինակություն կա, որոնցից գրականությունը պիտի ազատվեր, որ դառնար այն, ինչ կա։ Ուշադրություն դարձրու, որ այստեղ խոսք չկա քաղաքականության մասին, քաղաքականից ազատվելու մասին։ Եվ ընդհակառակը՝ նրանք, ովքեր խոսում են, թե գրականությունը չպիտի քաղաքականացվի, սովորաբար խոսում են հոգու մասին, օգտագործում են պսևդոկրոնական դիսկուրս, և դա ցույց է տալիս, որ գրականության մի զգալի մասը անգիտակցորեն կողմնորոշված է դեպի կղերական հեղինակությունը: Դեռևս հարյուր տարի առաջ Վահան Տերյանը նկատել էր, որ հայ գրականությունը տիրացուական գրականություն է։ Մեր գրականության այդ թերությունը մինչև հիմա մնացել է, նաև՝ մեր քննադատների շնորհիվ։
– Դու ասացիր, որ նոր գրականությունը ազգային է։ Իմ տպավորությամբ նոր գրականությունը՝ հատկապես նոր սերնդի, որն ունի գրողների միության ու այդպիսով պետության հովանավորությունը, ազգային ու ազգայնական չի, այլ հակառակը՝ ապազգային ու կոսմոպոլիտ, կտրված իրականությունից ու ազգային պատկանելությունից։ Այն ավելի շատ արտասահմանյան գրականության պատճենահանում է հիշեցնում։
– Ոչ միայն ազգային, այլ նույնսկ ազգայնական։ Եթե դու մտնես գրախանութ, գեղարվեստական գրականության բաժինը, կտեսնես, թե քանի տոկոս է կազմում ազգայնական գրականությունը։ Վերջին հինգ տավա ընթացքում ցեղասպանության մասին երևի մի քսան վեպ է լույս տեսել, որոնց մասին ոչ ոք չգիտի, բայց դրանք բոլորը հովանավորվում են պետության կողմից։
– Հովանավորություն ասելով՝ նկատի չունեմ պետպատվերը կամ պետական աջակցությունը, այլ հենց այն, որ պետությունը կամ, ավելի ճիշտ, իշխանություններն ամեն ինչ անում են, որ այդ գրքերի հրատարակումն աննկատ չանցնի, ներկայացվի որպես իրադարձություն։ Խոսքը այն գրքերի ու այն հեղինակների մասին է, որոնց անունները հիմա բոլորի շուրթերին են։
– Ինչո՞ւ գոյություն ունի հայ գրականություն։ Աբովյանի «Վերք Հայաստանին» ոչ միայն Արևելյան Հայաստանը Ռուսական կայսերությանը միացնելու մասին է, այլ նաև նրա մասին, որ կայսերության մուտքը հայ նոր գրականության սկզբնավորման պատճառն է: Նոր գրականությունը լուծում է հասարակության մոդեռնիզացիայի խնդիրը: Օսմանյան կայսերությունում արևմտահայ նոր գրականությունը սկսվեց, որովհետև այդ կայսերությունը ևս բռնեց մոդեռնիզացիայի ճանապարհը: Մոդեռնիզացիան և գաղութատիրությունը սերտորեն կապված են: Որպեսզի դու կարողանաս մոդեռնիզացվել, սկզբում պիտի դառնաս եվրոպական երկրի գաղութ։ Ինքդ քեզ պիտի կարողանաս գաղութացնել։ Ես փորձում եմ քեզ բացատրել, թե ինչի ցեղասպանության մասին գրված գրքերը և քո ասած ապազգային ու կոսմոպոլիտ գրողների գրքերը, որոնց հովանավորում են իշխանությունները, պատկանում են նույն դասին։ Դրանք երկուսն էլ առնչվում են մոդեռնիզացիայի խնդրին՝ չնայած տարբեր ձևով են տեսնում ու հասկանում մոդեռնիզացիան։ Դա նույնքան ազգայնական է, որովհետև գաղութային գրականություն է։ Երկուսն էլ ասում են՝ «մենք էլ կարող ենք եվրոպավարի»։ Նացիոնալիստը ունի մոդեռնիզացիայի մի մոդել, կոսմոպոլիտը՝ մեկ այլ, և բնականաբար նրանք ստեղծելու են տարբեր գրականություն, բայց էությունը նույնն է, քանի որ նրանք պատասխանում են մի հարցի ՝ ազգի մոդեռնիզացիայի հարցին։
– Այսինքն այդ՝ առաջին հայացքից քաղաքականության հետ որևէ կապ չունեցող, ընդհանրապես մեր իրականության հետ կապ չունեցող տեքստերը նույնպես քաղաքակա՞ն գրականություն են։
– Անպայման, եթե դու զբաղվում ես մոդեռնիզացիայի խնդրով, դու զբաղվում ես քաղաքականությամբ։ Ի վերջո քո ասած գրողների և Րաֆֆու խնդիրների միջև մեծ տարբերություն չկա։ Մոդեռնիզացիայի խնդիրներց մեկը ազատության խնդիրն է. կա ազգային ազատության խնդիր, կա անհատական ազատության խնդիր, դրանք երկուսն էլ մոդեռնիզացիայի խնդիրներ են և երկուսն էլ դրվել են տասնիններորդ դարի սկզբին։
– «Գրողուցավ»-ի ի հայտ գալուն պես մամուլում հայտնվեցին դատափետող հոդվածներ, որոնք «Գրողուցավ»-ի հեղինակներին մեղադրում են գրականությունը քաղաքականությանը ծառայեցնելու մեջ։ Եթե նույնիսկ այդպես է, բացատրիր ինձ՝ ինչ վատ բան կա դրա մեջ։
– Քո բերած օրինակը լիբերալի օրինակն է, որը քննադատում է ձախ մտածողությունը։ Ֆրանսիական հեղափոխությունը դրեց մոդեռնիզացիայի հարցը և ունեցավ երեք պատասխան. մեկը պահպանողական մոդեռնիզացիան էր, որի դասական օրինակը անգլիական քաղաքական զարգացումն էր, նաև ցարական Ռուսաստանը։ Այդ մոդելը գործում է հետևյալ կերպով. պահպանվում են հին արժեքները, օրինակ՝ եկեղեցին, և դրանք սկսում են ծառայել հասարակության մոդեռնիզացիային։ Տիպիկ օրինակը մեր վարչապետն է, որն ուզում է եկեղեցին օգտագործել հասարակության մոդեռնիզացիայի համար։ Հայ գրողներից տասնիններորդ դարում Մուրացանն էր, որ կարծում էր՝ հայ ժողովրդի մոդեռնիզացիայի խնդիրը պետք է լուծվի պահպանողական տարբերակով։ Իսկ լիբերալ տարբերակը, որ ներկայացնում էին օրինակ Արծրունին, Րաֆֆին, Լեոն, ենթադրում է, որ գրականությունն ու արվեստը հանդիսանում են լիբերալ ազատությունների կիրարկման տեղը։ Այդ առումով քո ասած հոդվածագիրները մեկնաբանում են արվեստի և գրականության ավտոնոմիան լիբերալ գաղափարաբանության տեսանկյունից, այսինքն՝ եթե պահպանողականի ժամանակ դու որոշակի արժեքային համակարգեր չես կարող ազատորեն բերել, լիբերալը քեզ ազատում է ամեն տեսակի արգելքներից։ Մոդեռնիզացիայի հաջորդ տարբերակը այսպես կոչված ձախն է։ Ձախը երբեք չի կարող համաձայնվել լիբերալի հետ և երբեք լիբերալի առաջարկած արվեստի ազատության մոդելը չի ընդունում։ Եվ եթե մեկը վեր է կենում և ասում է, թե ինչ-որ ձախ հայացքներ ունեցող արվեստագետներ քաղաքականացված են, դա ընդամենը պոստմոդեռնիստ լիբերալի հանդիմանություն է։
– Ճիշտ ե՞մ հասկանում, որ գրականության մեջ ձախ նշանակում է հենց քաղաքականացված։
– Այո։ Այստեղ հարկավոր է հիշել, թե ձախ մտավորականները ինչպես են վերաբերվում նեոլիբերալ պոստմոդեռնիստներին։ Առաջին բանաձևը, որ հիշում ենք, Բենյամինի նշանավոր բանաձևն էր. ֆաշիզմը էսթետիկացնում է քաղաքականությունը, ձախ մտավորականը՝ քաղաքականացնում արվեստը։ Ֆաշիստ կարող էր դառնալ միայն գեղեցիկ մարդը՝ և արտաքինից, և ներսից։ Եվ իհարկե մենք տեսնում ենք, թե ինչպես է հանրապետական կուսակցությունը էսթետիկացնում քաղաքականությունը։ Էդ «Մեկ ազգ, մեկ մշակույթ»-ը հենց քաղաքականությունը էսթետիկանացնող բան է, բայց դա չի զայրացնում մեր պոստմոդեռնիստ լիբերալներին, հակառակը՝ պոստմոդեռնիստ լիբերալը աշխատում է ֆաշիստական քաղաքականության համար։ Որպեսզի կարողանաս դուրս գալ ֆաշիզմից, պիտի քաղաքականացնես արվեստը։ Հակաֆաշիզմը սկսվում է դրանով։ Սա Բենյամինի բանաձևն է։ Անգաժիմենտի հարցի մասին փոքր-ինչ ուրիշ ձևով խոսում է Սարտրը, ևս մեկ ձախ մտավորական։ Նրա տեսակետից անձնակենտրոն գրականությունը ևս քաղաքական գրականություն է, որովհետև դա լիբերալիզմ է։ Կարող ենք ավելի կոնկրետ ասել՝ պոստմոդեռնիստական լիբերալիզմ։
– Հնարավո՞ր է, որ քաղաքականացման արգելքը սոցռեալիզմի՝ տասնամյակներ տևած պարտադրանքի հակազդեցությունն է։
– Պոստմոդեռնիստական լիբերալիզմը հենց ձևավորվել է ձախ և աջ՝ նացիստական և սովետական տոտալիտարիզմի քննադադատությունից, երբ սոցիալիզմից հիսթափված մտավորականները սկսեցին պաշտպանել կապիտալիզմը և լիբերալ ազատությունները: Սոցռեալիզմը կապված էր ստալինիզմի հետ: Այն ձևավորվեց 30_ականների կեսերին և արդեն 50_ականների կեսերին անհետացավ: Պարույր Սևակը կամ Հրանտ Մաթևոսյանը սոցռեալիստներ չէին: Կար պետպատվեր, գաղափարախոսական պատվեր, բայց գրողը հիմնականում ազատ էր որևե պարտադրանքից: Այսօր էլ կա պետպատվեր, այսօր էլ կա գաղափարախոսական պարտադրանք, նույնիսկ ավելի շատ, քան Խորհրդային Միության վերջին շրջանում: Կա Սերժ Սարգսյանի հանցավոր ռեժիմը և այդ ինդիվիդուալիստական լիբերալիզմը ոչ մի առումով չի խանգարում նրանց։ Լիբերալը հանդիսանում է ֆաշիստական կամ պահպանողական գաղափարախոսության քննադատը, բայց ինքը մնում է այդ համակարգի մաս։ Օրհան Փամուկը, այլ համաշխարհային անուն ունեցող թուրք գրողները ձախ միջավայրի ծնունդ են: Բոլոր նորմալ երկրներում հիմնական գաղափարախոսությունը ձախն է և լիբերալը, պահպանողականը մարգինալացված է։ Սա է նորմալ միջավայրը և քաղաքականության համար, և գրականության։ Եթե այսօր նայենք մեր քաղաքական դաշտին, կտեսնենք, որ շատ հստակորեն ներկայացված են և լիբերալ, և պահպանողական գաղափարախոսությունները, ձախ գաղափարներ Հայաստանում ընդհանրապես չկան։ Այս պատճառով որևէ առաջընթաց գրականության մեջ սպասել չի կարելի։ Ինչպես քաղաքականությունը զարգացավ-զարգացավ, հասավ ժառանգության, Կոնգրեսի, Օրինաց երկրի, Դաշնակցության լիբերալիզմին և ուրիշ գաղափար էլ չունի, այդպես էլ՝ գրականությունը։
– Միգուցե հային ընդհանրապես խորթ են ձախ հայացքները։
– Իհարկե, ասել, որ հայ գրականության պատմության մեջ ձախ գաղափարներ ունեցող մարդիկ չեն եղել, ճիշտ չի լինի։ Վահան Տերյան, Չարենց, որոշակի շրջանի Թումանյանն է՝ այն, ինչ մենք ասում ենք դեմոկրատ գրող, որովհետև միայն սոցիալ-դեմոկրատն է դեմոկրատ։ Այսօր էլ գոյություն ունի ձախ գրականություն, բայց Հայաստանում չեք գտնի քննադատ, որը կարողանա տարբերել ձախը՝ ըստ տոհմական տարբերանշանի, լիբերալը և պահպանողականը։ Դա խնդիր է քննադատի համար։ Գրողը ինչպես գրում է, այդպես պիտի գրի։ Չենք կարող մոտենալ նրան և ասել՝ մի կողմ դիր քո ինդիվիդուալիստական լիբերալիզմը, հերիք է արտահայտես քո հոգեկան տվայտանքները, սկսիր արծարծել սոցիալական խնդիրներ։ Իրականում այդ քննադատական-տեսական աշխատանքը մեծ նշանակություն ունի գրականության զարգացման համար։
– Ո՞րն է ձախի տոհմային տարբերանշանը։
– Ձախ հայացքը հիմնված է սոցիալական էմպատիայի զգացողության վրա։ Երբ մարդու համար կարևոր է, որ Բանգլադեշում վատ են ապրում։ Բայց կա մի խնդիր, որը պետք է ճիշտ հասկանալ։ Վլադիմիր Իլյիչ Լենինը դա անվանում էր հեգեմոնիայի խնդիր։ Հարցն այն չէ՝ սոցիալական թեմայով է գրված գործը, թե չէ։ Պիտի հարց տաս՝ ո՞վ է գաղափարական հեգեմոնը։ Այսինքն կարելի է սոցիալական բան գրել, բայց քանի որ հեգեմոնիան պատկանում է լիբերալին, այն կմեկնաբանվի լիբերալ չափանիշներով: Պետք է ունենալ սեփական ձախ ինքնագիտակցություն։
– Այս տեսանկյունից նայելով վերջին ընտրություններին ու ընդհանրապես քաղաքական անցուդարձին՝ կարո՞ղ ենք ասել, որ ընդդիմադիր զանգվածը կրիտիկական չի դառնում քաղաքական ուժերի մոտ սոցիալական էմպատիայի զգացողության պակասի պատճառով։
– Մեկ ուրիշ պարագայում ՀԱԿ-ը շատ ավելի համակիրներ կունենար, բայց հայտարարեց, որ ինքը լիբերալ ուժ է, և ոչ մի ձախ շեղում թույլ չի տա։ Միակ մարդը, որ որոշ ձախ շեղումներ էր թույլ տալիս ՀԱԿ-ում, Նիկոլն էր։ Երբ ասում ենք, որ ունենք դասակարգերի բաժանված հասարակություն, ապա դա նշանակում է՝ որոշակի սոցիալական խմբեր իրարից օտարացած են։ Եթե լիբերալ քաղքենին՝ լինի գրող, թե քաղաքական գործիչ, օտարացված է հասարակ մարդուց, ապա նա չի քվեարկի լիբերալի համար, կքվեարկի օլիգարխի համար, որոշ ակնկալիքի դիմաց, իհարկե: Մարդուն, որը պատկանում է աշխատավորների խավին, ազատությունները քիչ են հետաքրքրում, օրենքի գերակայությունը նրա համաչ չինական հիերոգլիֆ է և այլն։ Ինքը օրենքի հետ քիչ է շփվում և խուսափում է շփվել։ Դա լիբերալների կուլտուրան է, իրենը չի։ Էսօր Հայաստանում չկա էդ պրոցեսը, որ բոլոր երկրներում ավարտվում է ուժեղ սոցիալ-դեմոկրատական շարժման ձևավորմամբ։ Եվ հայ գրականության խոր ճգնաժամի պատճառն այն է, որ հեգեմոնը հանդիսանում է պոստմոդեռնիստական լիբերալիզմը՝ այն, որ սկսեց բացարձակ գերիշխող դառնալ ութսունականներին և իննսնականների սկզբին։ Իննսնականների ամբողջ այդ բոհեմական սերունդը պոստմոդեռնիստական լիբերալներ են։ Ունենք պոստմոդեռնիստական լիբերալիզմի տեսաբաններ և քննադատներ, բայց չունենք ձախ տեսաբաններ ու քննադատներ։ Էդ դիֆերենցիացիան ոչ քաղաքականության մեջ կա, ոչ գրականության։ Լիբերալ քննադատին թվում է, թե ինքը խոսում է համընդհանուր արժեքներից, բայց դա, կներեք, իր սեփական արժեքներն են, դա գրական դաշտի մի շատ նեղ հատված է։
– Սոցիալ-դեմոկրատական շարժումների ալիքը Հայաստան չհասավ, բայց այստեղ կա տևական պայքար, որը պիտի անդրադառնար գրականության վրա։ «Գրողուցավ»-ի մասին հրապարակուներ եղան, որոնք դիտարկում են մեզ որպես նոր գրական շարժում։ Ի՞նչ կասես այդ մասին արևմտյան գականության մեջ տեղի ունեցող գործընթացների համատեքստում։
– Միշտ, երբ ուզում ես գրականութան խնդիրներ քննել, պետք է վերցնես քո գրականությունը որպես Ռուսաստանի և Արևմուտքի կողմից գաղութացված գրականություն և պետք է հասկանաս, որ ձախ ստրատեգիաներից մեկն էլ հանդիսանում է պոստկոլոնիալիզմը՝ հետգաղութատիրական դիսկուրսը, որով հատկապես զբաղվում են Հրաչ Բայադյանը, Վարդան Ազատյանը և այլն։ Այսինքն խնդիր կա ազատագրվելու Արևմուտքի մշակութային հեգեմոնիայից։ Արդի հայ գրականության ծնունդը կապված է ռուսի օրհնված ոտի հետ՝ էն աստիճան, որ մեր գրականությունից մինչև հիմա ռուս զինվորի սապոգի հոտն է գալիս։ Մենք պիտի տեսնենք ռուսի սապոգի աննկատելի ներկայությունը հայ գրականության ամեն մի գործում։ Սա շատ ցավոտ խնդիր է։
Հարցազրույցը վարեց Արփի Ոսկանյանը
(2012թ, «Գրողուցավի» արխիվից
