Հայ գնչուի ով լինելու գաղտնիքը հավանաբար դեռ երկար պետք է հուզեր եթե ինքը` մեծ գրողը չպատռեր խորհրդավորության վարագույրովպատված կնճիռը իր ինքնակենսագրական գործում, որը 1997 թ.-ին լույս ընծայվեց Նյու-Յորքում: Մարկեսը գրում է, որ այդ հրաշալի մարդը էր … Խաչատուր Աբովյան: Խաչատուր Աբովյանի` Մեծ Լուսավորիչի նկատմամբ պատկառանքով հանդերձ, մենք ևս այդպես անվանենք այդ անձնավորությանը, քանզի «հայ գնչու» անվանումը էլ ավելի անհամապատասխան է նրա համար:
Մեծ գրողը ամենայն լրջությամբ պնդում է, որ իր հերոսը 1948 թ.-ին դուրսէ եկել տնից, Եվրոպա ուղևորվելու միջոցին պատահմամբ ընկել է Բրազիլիա ուղևորվող նավ և այնուհետև ունեցել բազմաթիվ արկածներ, որի ընթացքում բազմաթիվ անգամ կտրել-անցել է ողջ Ամերիկա մայրցամաքը` հյուսիսից հարավ և արևմուտքից արևելք:
Սակայն ամենաանհավանականը Խ. Աբովյանի պատմության մեջ այն է, որ նա պնդում էր, որ դարձել է ճակատագրի դաժան կատակի անմեղ զոհ:
Նախախնամությանը ցանկալի է եղել, որ իր բոլոր դեգերումների ընթացքում նա գեթ մեկ անգամ նույնիսկ … չի կարողացել հանդիպել իր հայրենակիցներից որևե մեկին, հարցնելու իր հայրենիքի վշտերից և կիսվելու իրսեփականով: «Հարյուր տարվա մենություն» բառերը հաճախ էին դուրս թռչում նրա շուրթերից, որը նրադառնացած սրտի աղաղակն էր: Եվ ինչպես չդառնանար, եթե դարձել էր ճակատագրի «պարապ վախտի խաղալիքը»: Ահա այսպես մանուկ Գաբրիելը ընդհարվում է մենակության տիեզերական գաղտնիքի հետ:
Մարկեսի շնորհիվ մենք ծանոթանում ենք Խ. Աբովյանի կյանքի այն հատվածի հետ, որ հայ ժողովրդին մնում էր անհայտության քողով ծածկված: Մենք իմանում ենք Խ. Աբովյանի կյանքի այն հատվածի հետ, որ հայժողովրդին մնում էր անհայտության քողով ծածկված: Մենք իմանում ենք, որ Խ. Աբովյանը հաճախ էր հիշումիր կյանքի առաջին` հայկական շրջանը, որ նա հաճախ էր հիշում իր մանկությունը, ուսանողականտարիները, և հատկապես իր լուսավորական գործունեությունը իր հայրենիքում:
Մեծ Լուսավորիչը իր կյանքի երկրորդ շրջանում հավատարիմ էր մնացել իր ազգին հատուկ ծարավին դեպի գիտեկիքը: Այդ տարիները նրա համար զուր չէին անցել, քանզի իր ողջ ժամանակը Խ. Աբովյանը նվիրել էր գիտությանն ու ուսմանը: Նա ուսումնասիրել էր և բարձրագույն մաթեմաթիկա, և հարաբերականության տեսություն, և դարվինյան, և մենդել-վայսմանյան կենսաբանություն, և հոգեբանություն, և փիլիսոփայություն, և էլի տասնյակ այլ գիտություններ, այդ թվում չէր երկնչել նաև էզոթերիկ և էկզոտիկ գիտությունների առաջ` ալքիմիա, աստրոլոգիա, խիրոմանտիա հոգեգողություն, կախարդանքի և գուշակության բոլոր ուղղությունները: Կարծում ենք, մեր ընթերցողին նույնիսկ կարիք չկա համոզելու Մեծ Լուսավորիչի գիտելիքների ընդարձակության իրողության մեջ. այդ փաստը նրան հայտնի է «Հարյուրտարվա մենություն» վեպի համապատասխան տեղից:
Աշխարհի ամենամեծ գիտնական դարձած Խ. Աբովյանը, մենք ևս Մարկեսի հետևությամբ չերկնչենք այդպես անվանել Մեծ Լուսավորիչին, տենչում էր, կարելի է ասել` շտապում էր իր հսկայածավալ գիտելիքները օր առաջ, ժամ առաջ հաղորդել իր հայրենակիցներին, բայց, ինչպես գիտենք,նախախնամության դաժան ձեռքը մշտապես նրան զրկում էր այդ հնարավորությունից: Այդժամ Խ.Աբովյանը հուսահատվելով, որ ճակատագիրը նրան կտա այդ բաղձալի հնարավորությունը, որոշում է իր հսկայածավալ գիտելիքները փոխանցել մանուկ մարկեսին:
Սա աստեղային ժամ էր, ինչպես ասում էր ավստրիացի մեծ արձակագիր Ստեֆան Ցվայգը, երբ աշխարհիերկու մեծերը գտնում են իրար: Նկատեմ, որ Ուսուցչի և Աշակերտի հարաբերությունները կրում էին անկեղծ,մտերմիկ բնույթ: Խանդաղտանքի պահերին Խ. Աբովյանը սիրում էր իր սիրելի և միակ աշակերտին կոչելհայկականացված անունով` Գաբրիել Գարսևանի Մարկոսյան, կամ պարզապես` Գարսիկ:
Իր անսահման աշխատասիրությամբ իր ուսուցչին չզիջող աշակերտը նախևառաջ սովորում է աշխարհաբարև գրաբար հայերենը, որպեսզի կարողանա ընթերցել հրաշալի իմաստություններով լեցուն մատեանները, որոնք Խ. Աբովյանը գրել էր զարմանալի իրադարձություններով հարուստ իր կյանքի ընթացքում: ՄանուկԳաբրիելը երդվում է իր ուսուցչին, որ կարևոր իրադարձություններով և խոր ու օգտակար գիտելիքներովլեցուն այդ մատեանները մի օր կհասցնի Հայաստան և կփոխանցի մեր գիտնական հայրենակիցներին` Մատենադարան:
Այդպիսի հնարավորություն, ինչպես գիտեք, երիտասարդ Մարկեսին շուտով տրվում է: 1967 թ.-ին առաջադեմ լրագրողին, որ համակրում էր կոմունիստական գաղափարները, հրավիրում են ԽորհրդայինՄիություն: Իր ուղևորական ճամպրուկում, բացի ճանապարհորդական անհրաժեշտ պիտույքներից, նա բերել էր նաև Խ. Աբովյանի ձեռագիր մատեանները և իր վեպը… գրված հայերեն` ի պատիվ և ի հիշատակ իր Մեծ Ուսուցչի: Փառասեր երիտասարդը հույս ուներ ոչ միայն նվիրել ձեռագիր մատյանները դրանց իսկական տիրոջը` հայ ժողովրդին, այլ նաև իր վեպով մի նշանակալի տեղ գրավել հայ գրականության մեջ, տեղ` որ հավասարարժեք կլիներ իր Ուսուցչի` Խ. Աբովյանի զբաղեցրած տեղին:
Սակայն եթե ճակատագիրը դաժան է, ապա խորհրդային Միության սեղանակալները նրանից հետ չէին մնում: Վառվռուն հույսերով տոգորված երիտասարդին սպասում էր մեծ հիասթափություն, նույնիսկ երկու հիասթափություն: Նախևառաջ հայտնենք, որը Խ. Աբովյանի ամերիկյան կյանքի վարպետորեն արվածպատումն էր և կրում էր նույն` «Հարյուր տարվա մենություն» անունը, մերժվեց «Սովետականգրականություն» ամսագրի կողմից` որպես բուրժուական հոռի ուղղություններին` մոդեռնիզմին և էրոտիզմին տուրք տված ստեղծագործություն:
Ի՞սկ Խ. Աբովյանի ձեռագիր մատեանները, կհարցնեք դուք: Ավաղ, այստեղ նույնպես պատանի Մարկեսին սպասում էր միայն հիասթափություն: Նրան չհավատացին, նույնիսկ ծաղրեցին, չխորացան այդ մատեանների բովանդակության մեջ, համարեցին գրական միստիֆիկացիա: Բայց երբ երիտասարդ և անհայտ կոլումբիացի լրագրողը ցանկացավ ետ ստանալ այդ ձեռագրերը, պարզվեց, որ դրանք …անհետացել են: Գուցե դրանք այլևս չկան, գուցե փոշոտվում են մի ինչ-որ անկյունում: Ցանկանում ես հավատալ, որ այդ ձեռագրերը դեռևս լույս աշխարհ կգան, որպեսզի ևս մեկ անգամ ապացուցեն հայ հանճարի մեծությունը: Այսպես դաժան նախախնամությունը ևս մեկ անգամ կատակեց տառապյալ Լուսավորիչի հետ, այս անգամ` հետմահու, թույլ չտվեց հանդիպելու Խ. Աբովյանին իր ժողովրդի հետ: Աստեղային ժամը չկրկնվեց:
Հապա՞ Մարկեսը: Նա վիրավորված հայ բյուոկրատների ամբարտավանությունից, բարկության պահին ոչնչացնում է իր վեպը, որի համար ինչպես խոստովանում է իր գրքում, բազմիցս զղջացել է, և որը, նկատենք,կարող էր դառնալ Նոբելյան մրցանակի արժանացած առաջին հայ վեպը: Նա երդվում է այլևս չհիշատակել հայերին և Հայաստանը իր ստեղծագործություններում և խուսափել հայ մարդկանց հետ հանդիպումներից: Միակ բացառությունը, ինչպես գիտենք, նա կատարում է «Հարյուր տարվա մենություն» վեպում, քանզի անկարող էր տուրք չտալ իր Մեծ Ուսուցչի հիշատակին:
Ահա այս նշանակալից և, ով գիտե, հայ ժողովրդի համար բախտորոշ իրադարձությունից տասնյակ տարիներանց, իր կյանքի մայրամուտին, կախարդական իրապաշտության լավագույն վարպետը հանկարծ բացում էիր կյանքի գաղտնիքը ծածկող վարագույրը: Գաղտնիք, որ նույնքան հրաշալի ու կախարդական է, որքան իր գրականությունը:
